Bất cập giáo dục đại học qua phân tích kết quả kiểm định và xếp hạng

Mở rộng thêm một số thông tin cụ thể còn có thể thấy: Việt Nam vẫn đứng thứ 5 về tổng số công bố quốc tế (trong đó đóng góp từ các cơ sở giáo dục đại học hơn 80%) trong khu vực ASEAN - sau Singapore, Malaysia, Thailand, Indonesia. Số lượng đơn đăng ký sáng chế của người Việt Nam cũng đứng thứ 5 trong khu vực. Đặc biệt, xếp hạng chỉ số đổi mới sáng tạo toàn cầu GII giảm từ thứ 44/132 (năm 2021) xuống thứ 48/132 (năm 2022).

Như vậy, mặc dù nhiều chỉ số giáo dục đại học (về đào tạo nguồn nhân lực, nghiên cứu cơ bản, phát minh sáng chế, chỉ số đổi mới sáng tạo, xếp hạng đại học) đã được cải thiện, nhưng so với tầm khu vực, xu thế phát triển của giáo dục đại học và KH-CN nước ta đang bị chậm lại và dường như đã đạt ngưỡng.

Nhận diện chất lượng giáo dục từ cấp độ cơ sở giáo dục đại học được thực hiện dựa vào số liệu đánh giá theo bộ tiêu chuẩn Xếp hạng đối sánh và gắn sao UPM [3, 4] cho 10 cơ sở giáo dục đại học định hướng nghiên cứu thuộc lĩnh vực khoa học tự nhiên và công nghệ, kỹ thuật. Bộ tiêu chuẩn UPM - được tài trợ bởi Bộ GD&ĐT Việt Nam và phát triển bởi các chuyên gia Đại học Quốc gia Hà Nội - gồm 8 tiêu chuẩn và 52 tiêu chí. Đối với khảo sát này, phổ phân bố kết quả của các trường không đồng nhất.

Tuy nhiên, kết quả trung bình cho thấy, các cơ sở giáo dục đại học này còn có 10 tiêu chí có mức độ đạt chưa cao so với mốc chuẩn của hệ thống UPM. Đó là tiêu chí về chất lượng tuyển sinh, mức độ thích ứng với CMCN 4.0 của chương trình đào tạo, đào tạo cá thể hóa, chỉ số xếp hạng Scimago về nghiên cứu và đổi mới sáng tạo, số doanh nghiệp khởi nghiệp, số lượng sáng chế, hoạt động hỗ trợ cộng đồng học tập suốt đời, khuôn viên đại học và chuyển đổi số.

Về chất lượng tuyển sinh, trừ một số trường lớn, các trường còn lại có đầu vào thấp, chỉ từ 16-17 điểm. Nếu không có chính sách để nâng đầu vào của các trường công nghệ, kỹ thuật, e rằng với việc chuẩn bị nguồn nhân lực chính như hiện nay, thách thức cho các nỗ lực đưa đất nước trở thành một quốc gia có công nghiệp hiện đại sẽ ngày càng lớn.

Cấu trúc và nội dung của chương trình đào tạo là thước đo cụ thể nhất để đánh giá mức độ thích ứng của giáo dục đại học với CMCN 4.0. Tuy nhiên, có thể thấy chúng ta chưa thực hiện được bao nhiêu khi số bài giảng điện tử của các trường đếm trên đầu ngón tay, thậm chí có trường không có “ngón” nào.

Đào tạo cá thể hóa đã có thể thực hiện được phần nào khi bắt đầu áp dụng phương thức đào tạo theo tín chỉ. Trong thời đại của CMCN 4.0, yêu cầu này càng cao, nhưng thực tế xu thế áp dụng học kỳ doanh nghiệp và trao đổi, thay thế tín chỉ bằng các chứng chỉ doanh nghiệp phù hợp còn phải đợi lâu hơn nữa mới được triển khai.

Mặc dù tình hình đã được cải thiện nhiều trong 10 năm qua, nhưng cho đến nay chỉ số nghiên cứu và đổi mới sáng tạo của các cơ sở giáo dục đại học hàng đầu nước ta vẫn còn thấp so với nhóm dẫn đầu của khu vực. Đây là lý do chính của bẫy top 5 ASEAN đã nói ở trên. Như là một hệ quả, số lượng sáng chế, doanh nghiệp khởi nghiệp được hình thành từ đại học cũng chưa nhiều. Để giải quyết vấn đề này, giải pháp duy nhất là nâng cao trình độ chuyên môn và năng lực nghiên cứu, đổi mới sáng tạo của giảng viên. Tỷ lệ giảng viên có trình độ tiến sĩ, năng suất và chất lượng nghiên cứu phải được tăng cường. Qua kết quả khảo sát, đánh giá, nhóm tác giả nhận thấy rằng, chỉ có các cơ sở giáo dục đại học đáp ứng yếu tố này mới có khả năng đổi mới giáo dục thành công, mới có khả năng gia tăng giá trị cho người học từ đầu vào đến khi tốt nghiệp. Ngược lại, các nỗ lực đổi mới chỉ là hình thức, kém hiệu quả và không thực chất.

Khuôn viên đại học cũng là một trong các nút thắt của giáo dục đại học Việt Nam. Hầu hết các trường đại học, nhất là các trường đại học truyền thống, đều đang có khuôn viên khá chật hẹp, môi trường cảnh quan và trang thiết bị vẫn còn khá khiêm tốn.

Chuyển đổi số đang là chiến lược quan trọng của mọi lĩnh vực, ngành nghề. Thế nhưng, nội dung, nội hàm và chỉ số thực hiện chính của giáo dục đại học nước ta hầu như vẫn chưa được xác định rõ ràng, vẫn thiên về các yếu tố tin học hóa công tác quản lý; chưa quan tâm đến vấn đề quản trị và chuyển đổi mô hình giáo dục. Thiết nghĩ, trước tiên, chuyển đổi số cần quan tâm đầy đủ các nội dung và chỉ số cơ bản, như: quản trị và phân tích thông tin; tài nguyên số và mức độ sử dụng tài nguyên số; bài giảng điện tử; dạy học kết hợp; tương tác học tập trực tuyến; ứng dụng các hệ thực tại - ảo và đạo đức số. Đó là những tiền để và nền tảng vững chắc của hạ tầng số, nhân lực số và đào tạo số. Mức độ sử dụng tài nguyên số của các trường hiện nay thực sự là một vấn đề. Hầu như không trường đại học nào đếm được số người sử dụng tài nguyên số, nếu đếm được thì con số thì cũng rất thấp.

Về phát triển năng lực học tập suốt đời - hiểu theo nghĩa bên cạnh đào tạo các loại bằng cấp (cử nhân, thạc sĩ, tiến sĩ) còn chú trọng các khóa đào tạo ngắn hạn, sao cho trường học trở thành một siêu thị tri thức - thì mức độ thực hiện của các trường nói chung cũng còn thấp.

Đáng chú ý, khi so sánh nhóm 10 trường của Việt Nam với 7 trường đại học nghiên cứu của Thailand cùng tham gia UPM thì nhóm trường Thailand vượt trội ở hầu hết các tiêu chí (Hình 1). Chẳng hạn, số giảng viên có trình độ tiến sĩ của nhóm các trường Thailand trung bình chiếm 60%; trong khi ở một số trường lớn của Việt Nam, tỷ lệ này mới vào khoảng 40%-50%. Nhóm trường Việt Nam vượt nhóm trường Thailand ở số công bố quốc tế và số trích dẫn, nhưng lưu ý là tỷ lệ bài báo có hợp tác quốc tế của nhóm trường Việt Nam cũng cao hơn hẳn.