Điều kiện bảo hộ SHTT cho công thức nấu ăn
Đầu bếp chuyên về bánh ngọt Caitlin Freeman (Mỹ) đã sáng tạo ra một loại bánh ngọt đặc biệt có tên là Mondrian (lấy cảm hứng từ bức tranh của họa sĩ Piet Mondrain với các tông màu đỏ, vàng, xanh). Loại bánh này sau đó trở nên nổi tiếng bởi yếu tố nghệ thuật của nó, được nhiều người ưa thích, báo chí đưa tin và được bán rộng rãi ở cửa hàng càphê Blue Bottle trong Bảo tàng Nghệ thuật đương đại San Francisco, Mỹ (SFMoma).
Bảo tàng này sau đó đóng cửa 3 năm để mở rộng. Trong thời gian này, Blue Bottle không xin được giấy phép bán hàng trong bảo tàng. Sau khi SFMoma mở cửa trở lại vào năm 2016, một cửa hàng càphê khác có tên LcCall Catering’s Café 5 đã mọc lên và bán những chiếc bánh ngọt gần giống của Freeman.
Lúc này, Freeman - cũng giống như rất nhiều đầu bếp khác - đặt ra câu hỏi liệu họ có thể làm gì để ngăn chặn việc bị người khác lấy cắp ý tưởng sáng tạo để thu lợi, đặc biệt là trong ngành kinh tế - nơi đầu bếp có thể mượn và lấy cảm hứng từ ý tưởng của những đầu bếp khác.
Theo luật gia Gene Quinn - biên tập viên và người sáng lập IP Watchdog, trang web chuyên về SHTT đứng đầu thế giới, một tài sản trí tuệ muốn được bảo hộ phải đáp ứng những yêu cầu sau: Thuộc lĩnh vực có thể cấp bằng sáng chế, sáng chế phải hữu dụng, có tính mới và tính khác biệt.
“Thực phẩm được tạo nên từ việc kết hợp những nguyên liệu truyền thống và sử dụng kỹ thuật chuẩn bị, nấu nướng thông thường, đúng chuẩn thì khó có thể đáp ứng những yêu cầu trên. Tuy vậy, nếu có sáng tạo trong công nghệ tạo đồ ăn thì sẽ có cơ hội đăng ký bảo hộ sáng chế” - Jo Shaw - chuyên gia về sáng chế hóa học - chia sẻ trong một bài viết đăng tải trên tạp chí Luật quốc tế.
Đồng tình với ý kiến này, luật sư Natasha Reed - thuộc Văn phòng Bảo hộ sở hữu trí tuệ Foley Hoag, Mỹ - nói: “Luật bản quyền chỉ được áp dụng cho thực phẩm nếu chúng kết hợp được các tính năng có tính sáng tạo cao, tách rời hoàn toàn (về hình thức, ý tưởng) khỏi những tính năng thông dụng của thực phẩm”.
Trong trường hợp bánh Mondrian của Freeman, sự sáng tạo của Freeman khiến nó trở nên khác biệt về mặt ý tưởng. “Đặc tính nghệ thuật của chiếc bánh dường như đã tách rời nó ra khỏi những chức năng thông dụng thường thấy (như có thể ăn được, có mùi vị và có giá trị dinh dưỡng). Bánh cũng được thiết kế theo một hình thức thể hiện nghệ thuật nguyên gốc, dù người sáng tạo ra nó lấy cảm hứng từ tranh của Piet Mondrian. Và vì thế, nó có thể được bảo hộ bản quyền trước những người có thiết kế tương tự khác".
Khó khăn khi bảo hộ bản quyền trong ẩm thực
Không ít người cho rằng việc đăng ký bảo hộ quyền SHTT cho công thức đồ ăn nói chung và việc Freeman bảo vệ thành công lợi ích của mình nói riêng khó như hái sao trên trời.
“Luật Bản quyền (của Mỹ - PV) không bảo hộ cho ý tưởng, thực tế hay công thức, nên đầu bếp không thể bảo đảm được quyền là người đầu tiên có ý tưởng tạo ra một loại thức ăn. Tương tự như thế, dù công thức và miêu tả món ăn trong sách hướng dẫn nấu ăn có thể được bảo hộ bản quyền, nhưng việc nêu ra nguyên liệu trong công thức lại không được bảo hộ. Đây chính là hạn chế mà các đầu bếp có thể dựa vào để mượn công thức hoặc ý tưởng từ người khác” - Natasha Reed nói.
Đầu bếp có thể có được bằng bảo hộ hữu ích cho một công thức hoặc công nghệ nấu ăn, hay cho một cách trang trí đồ ăn mới, nhưng việc chứng minh tính mới, tính khác biệt của đồ ăn lại là điều không đơn giản, nhất là khi đầu bếp có thể mượn ý tưởng từ nguyên tác.
Với những khó khăn trên, để bảo vệ công thức nấu ăn của mình, đặc biệt là những công thức có giá trị kinh tế lớn, không ít đầu bếp coi đó là một bí mật thương mại. Chẳng hạn như hãng đồ ăn nhanh KFC (Mỹ) đã giữ kín công thức món gà chiên giòn, hãng đồ uống Coca-Cola giữ bí mật công thức pha chế loại nước uống khiến hàng triệu người yêu thích.