“Đột phá” trong thuốc chữa béo phì

Công ty dược phẩm Novo Nordisk, có trụ sở tại Bagsværd, Đan Mạch, đã giới thiệu một loại thuốc chống béo phì hứa hẹn cho trẻ vị thành niên. Kết quả của loại thuốc này rất đáng kinh ngạc: tiêm thuốc hằng tuần trong gần 16 tháng, cùng với một số thay đổi về lối sống, sẽ làm giảm cân nặng xuống ít nhất 20% ở hơn 1/3 số người tham gia. Các nghiên cứu trước cho thấy loại thuốc này cũng có tác dụng ấn tượng ở người lớn.

Vài năm trở lại đây, nghiên cứu trong lĩnh vực y học béo phì diễn ra vô cùng sôi động. Sau vài thập niên tìm tòi, các nhà nghiên cứu cuối cùng cũng nhìn ra những dấu hiệu thành công: một thế hệ thuốc chống béo phì mới có thể giúp người dùng nhanh chóng giảm cân mà không có các tác dụng phụ nghiêm trọng như các loại thuốc trước đó.

Những loại thuốc này xuất hiện trong một kỷ nguyên mà số người béo phì tăng theo cấp số nhân. Tình trạng béo phì trên toàn thế giới đã tăng gấp ba lần kể từ năm 1975; trong năm 2016, khoảng 40% người trưởng thành quá cân và 13% bị béo phì, theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO). Cân nặng tăng thường kéo theo nguy cơ mắc bệnh cao hơn, chẳng hạn như tiểu đường loại 2, bệnh tim và một số loại ung thư. WHO khuyến nghị người dân nên có chế độ ăn lành mạnh hơn và tập thể dục để giảm béo phì, nhưng không có nhiều loại thuốc trợ giúp người bệnh khi thay đổi lối sống. Loại thuốc mới này mô phỏng hormone incretins, giúp giảm đường huyết và hạn chế thèm ăn. Một số loại thuốc đã được phê duyệt để điều trị tiểu đường loại 2, và chúng bắt đầu được công nhận để dùng cho giảm cân.

Khả năng giảm cân nhờ điều chỉnh sinh học củng cố ý tưởng cho rằng béo phí là một loại bệnh. Trong quá khứ, các nhà khoa học và công chúng thường cho rằng những người béo phì đơn giản là thiếu ý chí để giảm cân. Nhưng ngày càng nhiều bằng chứng cho thấy hầu hết cơ thể mọi người có một kích cỡ tự nhiên, khó mà thay đổi được. “Cơ thể sẽ bảo vệ cân nặng của nó”, nhà hóa học Richard DiMarchi tại Đại học Indiana Bloomington cho biết.

Một số nhà nghiên cứu lo ngại những loại thuốc này sẽ góp phần vào nỗi ám ảnh của xã hội về một thân hình thanh mảnh. Kích cỡ cơ thể không phải lúc nào cũng là một chỉ báo tốt cho sức khỏe.

Nhiều câu hỏi đã được đặt ra về nghiên cứu này, như ai sẽ đáp ứng tốt với thuốc và liệu có phải dùng thuốc này suốt đời hay không. Ngoài ra, việc điều trị đòi hỏi chi phí cao: mỗi tháng tiêm thuốc tốn tới khoảng 1.000 USD.

Tuy thế, các nhà nghiên cứu về béo phì đang ăn mừng bước phát triển này. Lần đầu tiên, các nhà khoa học có thể thay đổi cân nặng bằng dược phẩm an toàn, theo nhận định của bác sĩ - nhà khoa học Matthias Tschöp, giám đốc điều hành của Helmholtz Munich ở Đức.

Hạt giống cho thành công hôm nay đã được gieo từ vài thập niên trước, khi Jeffrey Friedman, nhà di truyền học tại Đại học Rockefeller, TP New York, cố gắng tìm ra đột biến gene nào đã khiến các con chuột trong phòng thí nghiệm của ông ăn tới mức béo phì. Năm 1994, Friedman khám phá ra đó là gene mã hóa leptin bị lỗi, một hormone do tế bào chất béo sản sinh ra và giảm cảm giác no. Bổ sung thêm leptin cho chuột thiếu loại hormone này sẽ giảm cảm giác đói cùng cân nặng của chúng.

Theo sau đó là sự bùng nổ các nghiên cứu về căn nguyên của béo phì, bên cạnh nghiên cứu về các dược phẩm điều trị. Nhưng những loại thuốc sơ khai chỉ giúp giảm số cân khiêm tốn và đi kèm với nhiều tác dụng phụ nghiêm trọng, nhất là đối với tim.

Thậm chí trước khi khám phá ra leptin, các nhà nghiên cứu đã tìm kiếm những hormone kiểm soát mức đường huyết, và tìm thấy một hormone có tên GLP-1. Dường như GLP-1 có tác dụng trái ngược với bệnh tiểu đường loại 2, nó tăng cường sản xuất insulin và giảm lượng đường trong máu. Chính vì thế, đây được xem là một phương pháp hấp dẫn để điều trị bệnh béo phì, theo Jens Juul Holst, nhà sinh lý học y tế tại Đại học Copenhagen, người khám phá ra GLP-1.

Trong những năm 2000, Cục quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) bắt đầu phê duyệt những loại thuốc mô phỏng GLP-1 làm phương pháp điều trị bệnh tiểu đường loại 2. Các nhà khoa học nhận thấy những người tham gia thử nghiệm lâm sàng cũng giảm cân, do tác động của GLP-1 lên các thụ thể trong não chi phối sự thèm ăn và những thụ thể trong ruột làm tiêu hóa chậm. Qua thời gian, các công ty bắt đầu thử nghiệm điều trị giảm cân bằng những loại thuốc trị tiểu đường này. Giữa những năm 2010, một loại thuốc như vậy - liraglutide - có thể giúp giảm trọng lượng cơ thể trung bình khoảng 8%, nhiều hơn 5% so với những người dùng giả dược.

Nhưng đến đầu năm 2021, các nhà khoa học kinh ngạc trước một thử nghiệm lâm sàng giai đoạn III nghiên cứu một loại thuốc mới cùng loại: semaglutide. Đây là phiên bản chỉnh sửa của liraglutide, nó đem lại tác động tương tự nhưng kéo dài hơn. Nó cũng có thể tiếp cận các vùng trong não chi phối sự thèm ăn tốt hơn.

Những người tiêm semaglutide hằng tuần giảm trung bình 14,9% trọng lượng cơ thể sau 16 tháng điều trị, trong khi những người dùng giả dược giảm trung bình 2,4%. Năm 2021, bốn năm sau khi phê duyệt loại thuốc này để điều trị tiểu đường, FDA đã chấp thuận cho dùng semaglutide ở người lớn béo phì giảm cân.

Giờ đây đã xuất hiện một loại thuốc còn hiệu quả hơn thế: tirzepatide do Eli Lilly (Indianapolis, Indiana) phát triển. Tirzepatide không chỉ nhắm vào các thụ thể GLP-1 mà nó còn mô phỏng các hormone khác tham gia tiết insulin gọi là GIP. Năm 2022, FDA cho phép dùng tirzepatide để trị tiểu đường loại 2. Khi dùng liều cao nhất, người dùng giảm được trung bình 21% trọng lượng cơ thể, so với 3% khi dùng giả dược.

Chưa rõ lý do vì sao mô phỏng cả hai loại hormone lại có kết quả tốt hơn so với khi chỉ sao chép một loại. Mức cân nặng giảm khi dùng tirzepatide thường chỉ đạt được nhờ phẫu thuật chữa béo phì. Phẫu thuật giúp người béo phì giảm được tới 30% cân nặng sau sáu tháng, và tiếp tục giảm trong một hay hai năm tiếp theo.

Tuy tirzepatide có những kết quả đầy hứa hẹn, các nhà nghiên cứu vẫn chưa thực sự hiểu được cơ chế của nó. Từ lâu, các nhà khoa học đã cho rằng GIP thực ra kích thích béo phì: chuột có các thụ thể GIP bị rối loạn có khả năng chống lại béo phì. Do đó, để giảm cân, các nhà nghiên cứu cho rằng phải tắt được các thụ thể này. Nhưng tirzepatide làm điều ngược lại.

Müller cùng các đồng nghiệp biết rằng GIP kích thích tiết insulin dựa vào lượng đường huyết, giống như GLP-1. Vì thế, họ phát triển các phân tử mô phỏng cả hai loại hormone này. Sau các nghiên cứu ban đầu chứng minh kích hoạt cả thụ thể GIP và GLP-1 làm giảm cân, các công ty dược phẩm tạo ra các phân tử riêng và đạt được các kết quả tương tự, do đó khẳng định được phương pháp này có hiệu quả.

Tuy nhiên, không phải tất giới chuyên môn đều thay đổi quan điểm về GIP, có ý kiến cho rằng nó không thực sự gây tác động. Do đó, Eli Lilly đang tiến hành các thử nghiệm lâm sàng giai đoạn đầu với những thuốc chỉ nhắm vào GIP.

Công ty dược phẩm sinh học Amgen, có trụ sở tại Thousand Oaks, California, đang theo đuổi một loại thuốc kích hoạt thụ thể GLP-1 trong khi ngăn chặn thụ thể GIP. Dữ liệu thử nghiệm lâm sàng ban đầu cho thấy cách điều trị này giảm trọng lượng cơ thể tới 15% sau 12 tuần.

Các tiếp cận khác bao gồm ‘ba chất đồng vận’ mô phỏng GLP-1; GIP; và hormone thứ ba là glucagon, cũng kích thích tiết insulin. Các nhà nghiên cứu còn đang khám phá các hormone đường ruột khác liên quan tới sự thèm ăn, chẳng hạn như peptide YY. Và một số nhà khoa học đang tìm hiểu kháng thể đơn dòng bimagrumab, tăng khối lượng cơ và giảm chất béo.

Một câu hỏi lớn mà các nhà nghiên cứu còn bỏ ngỏ là liệu có cần dùng những loại thuốc này suốt đời để duy trì cân nặng hay không. Một nhóm nhỏ những người tham gia thử nghiệm lâm sàng ngừng sử dụng semaglutide và dừng các can thiệp về lối sống của nghiên cứu đã tăng khoảng 2/3 số cân giảm được sau một năm.

Một ẩn số khác là ai sẽ đáp ứng với những loại thuốc này – và ai không. Vẫn còn quá sớm để nói, song tác động của thuốc lên cân nặng ở người mắc tiểu đường loại 2 dường như kém hiệu quả hơn người không mắc. Các vấn đề như gan nhiễm mỡ và mỡ nội tạng cũng có thể ảnh hưởng tới mức độ đáp ứng với các loại thuốc khác nhau.

Một số nhà nghiên cứu cũng lo ngại rằng các giải pháp giảm cân sẽ càng làm cho xã hội đề cao thân hình gầy mảnh. Họ e ngại người dân sẽ dùng thuốc hoặc phẫu thuật để thoát khỏi sự kì thị cân nặng, thay vì phục vụ mục đích sức khỏe, bất chấp những tác dụng phụ nghiêm trọng như buồn nôn và nôn.

Một nghiên cứu phát hiện gần 30% số người được cho là béo phì có sự trao đổi chất khỏe mạnh. Lại có nghiên cứu cho thấy các vấn đề sức khỏe khác chỉ báo tốt hơn về nguy cơ tử vong so với cân nặng, như vậy cần xem xét các yếu tố khác ngoài cân nặng khi đánh giá tình trạng sức khỏe.

Nỗi lo nữa là thuốc giảm cân sẽ khiến mọi người nghĩ rằng đây là giải pháp cấp tốc - vốn là một quan niệm sai lầm về phẫu thuật giảm cân.

Thêm vào đó, việc tiếp cận loại thuốc này không hề dễ dàng cho tất cả những ai cần nó, dù thuốc đã có mặt trên thị trường. Giá -của chúng rất đắt đỏ - semaglutide của hãng Wegovy có giá khoảng 1.300 USD/tháng - và nhiều công ty bảo hiểm ở Mỹ từ chối trả chi phí, chủ yếu do hiểu sai nguyên nhân gây béo phì và coi cách điều trị này là “phù phiếm”.

Dù thế, một số nhà khoa học nhấn mạnh rằng giải quyết được nạn béo phì có thể giúp cho các hệ thống y tế tiết kiệm được khoản tiền khổng lồ nhờ giảm được rất nhiều tình trạng sức khỏe liên quan đến căn bệnh này.

Nguồn: