Cuộc đời Lý Ông Trọng được nhiều sách như Đại Việt sử ký toàn thư, Việt sử tiêu tán hay Việt điện U linh ghi chép. Ông sinh ra tại làng Chèm (nay thuộc Từ Liêm, Hà Nội), sống vào cuối đời Hùng Vương và những năm đầu thời Thục An Dương Vương (thế kỷ thứ III TCN).
Theo Lĩnh Nam Chích Quái, Lý Ông Trọng là bậc dũng sĩ, vóc dáng cao to, khí chất phi phàm. Sách Đại Việt sử ký toàn thư mô tả ông cao 2 trượng 3 thước (gần 2 mét), khí chất đoan dũng, khác với người thường.
Cuốn Giai thoại Lịch sử Việt Nam của tác giả Kiều Văn ghi rằng Lý Ông Trọng còn có tên khác là Lý Thân. Dưới thời An Dương Vương, ông giúp vua Thục phán đánh tan quân xâm lược nhà Tần (năm 208 TCN).
Sau khi An Dương Vương lên ngôi, ông được vua cử sang sứ nước Tần. Tần Thủy Hoàng thấy ông uy nghi, dũng lược như thần nên mừng lắm, bèn chọn làm võ tướng, phong đến chức “Tư lệnh hiệu úy” (chức quan võ vào hàng cao nhất trong triều).
Sau khi Tần Thủy Hoàng thống nhất Trung Quốc năm 221, Lý Ông Trọng được phái đến trấn giữ đất Lâm Thao (tỉnh Cam Túc ngày nay). Thời đó, mặc dù Tần Thủy Hoàng uy danh nghìn vạn dặm, biên giới phía Bắc luôn bị quân Hung Nô quấy nhiễu. Quân Tần có Vạn Lý Trường Thành nhưng vẫn nhiều phen khốn đốn, chống đỡ liên miên.
 |
| Tranh vẽ mô tả binh lính nhà Tần đẩy tượng Lý Ông Trọng đuổi quân Hung Nô. Nguồn: Huyền sử đời Hùng. |
Uy danh của Ông Trọng khiến quân Hung Nô khiếp đảm. Bởi thế, suốt thời gian ông cầm quyền chỉ huy quân đội nhà Tần ở đó, chúng không dám động binh.
Cũng giống như biết bao thế hệ người Việt khác, dù nhận được sự sùng kính của nhà Tần, Lý Ông Trọng chưa bao giờ thôi nhớ về quê hương. Ông viện cớ để xin vua Tần cho mình trở về thăm quê. Trước khi về nước, ông còn được Tần Thủy Hoàng phong thêm tước Vạn Tín hầu.
Sau khi ông đi, quân Hung Nô biết tin, quay trở lại tấn công nước Tần. Tần Thủy Hoàng buộc phải cử sứ giả sang Âu Lạc mời ông quay trở lại cầm quân. Nhưng vì tuổi đã cao lại quá nặng lòng với đất nước, Lý Ông Trọng nhất định không đồng ý.
Để tránh phiền nhiễu, Lý Ông Trọng đã trốn biệt vào rừng, vua Thục phải nói với sứ giả rằng ông đã chết. Tần Thủy Hoàng không tin, dọa sẽ đem quân tấn công, đòi tìm được xác của Lý Ông Trọng mới tin ông đã chết. Cuối cùng, không còn cách nào khác, ông phải tự tử để được chết trên mảnh đất quê hương.
Sau khi tìm thấy xác, biết chắc Lý Ông Trọng đã chết, Tần Thủy Hoàng cho đúc pho tượng đồng khổng lồ hình Lý Ông Trọng, đặt ở cửa Tư Mã, kinh đô Hàm Dương.
Mỗi khi thấy quân Hung Nô từ xa kéo đến, hàng chục binh lính Tần lại dùng sức đẩy cho bức tượng cử động. Từ xa, quân Hung Nô lầm tưởng Lý Ông Trọng còn sống nên sợ hãi bỏ chạy tháo thân, không dám bén mảng tới nước Tần nữa.
Mặc dù đã chết, uy danh của Lý Ông Trọng vẫn bao trùm khắp mọi xứ ở Trung Quốc, Âu Lạc và cả Hung Nô. Hàng trăm năm về sau, thanh danh của Lý Ông Trọng vẫn khiến nhiều tướng lĩnh Trung Hoa phải cúi đầu tôn kính.
Đến đời Đức Tông nhà Đường, niên hiệu Trinh Nguyên năm đầu, Triệu Xương đã cho xây dựng đền thờ ông và thờ cúng quanh năm.
Sau đó, vào khoảng năm 860, tướng nhà Đường là Cao Biền, rất sùng bái Lý Ông Trọng, đã cho sửa sang lại đền thờ, tạc tượng gỗ, tôn xưng cho ông danh hiệu cao quý là Lý hiệu úy. Đó chính là ngôi đền thờ lịch sử ở xã Thụy Hương, huyện Từ Liêm (làng Chèm ngày nay).
Ngày nay, làng Chèm ở xã Thụy Phương, huyện Từ Liêm (Hà Nội) vẫn còn ngôi đền cổ thờ Lý Ông Trọng. Hàng năm, nhân dân vẫn tưng bừng mở hội làng Chèm vào ba ngày 14, 15,16 tháng 5 âm lịch để tưởng nhớ vị tướng anh hùng đã trở thành vị thành Hoàng làng (Đức thánh Chèm - Lý Ông Trọng).