Thị trường khởi nghiệp: Những thách thức của nhà đầu tư nội

Sau một năm sụt giảm do Covid-19, số lượng nhà đầu tư tham gia vào các vòng gọi vốn của các công ty khởi nghiệp công nghệ tại Việt Nam đã tăng mạnh trở lại, vượt mức kỷ lục cũ của năm 2019. Đứng đầu là các quỹ đầu tư từ Singapore với 34 thương vụ, xếp thứ hai là các quỹ đầu tư nội địa Việt Nam và Mỹ với 28 thương vụ. Xét về tốc độ tăng trưởng theo năm, Việt Nam đang dẫn đầu về số lượng đầu tư và đứng thứ ba về giá trị đầu tư sau Philippines và Singapore. Số vốn đầu tư vào khởi nghiệp ở Việt Nam chiếm 13% tổng giá trị đầu tư vào toàn bộ các công ty ở Đông Nam Á, tăng 5 điểm phần trăm so với năm 2020. Tỷ trọng số lượng đầu tư của Việt Nam trong năm 2021 cũng tăng 2 điểm phần trăm so với năm trước đó.

Trong báo cáo của Golden Gate Ventures công bố vào tháng 7/2021, Việt Nam được đánh giá là ngôi sao đang lên của khu vực Đông Nam Á khi xếp thứ ba sau Indonesia và Singapore. Hoạt động sôi nổi của các quỹ đầu tư ngoại ít nhiều đã tạo ra sức ép khiến nhà đầu tư nội địa không thể đứng yên. Cùng với quỹ nội nhưng vốn ngoại, nghĩa là quỹ do người Việt đứng đầu và đi gọi vốn từ nước ngoài thì ở Việt Nam cũng đã xuất hiện quỹ nội vốn nội, nghĩa là 100% do người Việt góp vốn. “Biết người biết ta” nên quỹ đầu tư nội lựa chọn đầu tư vào giai đoạn ươm mầm các hạt giống ý tưởng. “Là những người thông hiểu thị trường cùng với tinh thần doanh nhân nên đầu tư vào giai đoạn cực kỳ sớm là vai trò của quỹ nội. Chúng tôi như người kích thích, khơi gợi các ý tưởng sáng tạo để từ đó làm nhiệm vụ thu hút được ngày càng nhiều vốn đầu tư nước ngoài càng tốt. Đó là nhiệm vụ rất hợp lý mà chúng tôi đặt ra cho mình” – ông Trần Hữu Đức – Giám đốc điều hành Quỹ đầu tư VIIISA hào hứng nói.

Sự sôi nổi của các quỹ đầu tư nước ngoài tại thị trường Việt Nam và thành tựu của nhiều startup khác mà điển hình là sự xuất hiện của hai kỳ lân MoMo - nền tảng ví điện tử do Công ty Cổ phần Dịch vụ Di động Trực tuyến phát triển cho phép người dùng thực hiện các thanh toán, giao dịch trên các thiết bị di động, và Sky Mavis - Công ty Ứng dụng công nghệ blockchain vào game, trong đó nổi bật nhất là Axie Infinity, khiến các nhà đầu tư nội nhận thấy tiềm năng của thị trường trong nước. Ông Bùi Thành Đô – Giám đốc điều hành của Think Zone Ventures, quỹ đầu tư nội công bố Fund II trị giá 60 triệu USD từ 100% nhà đầu tư nội, nhận xét về lợi ích của quỹ đầu tư nội: “Nhà đầu tư nào cũng đều có tiền và kỳ vọng đạt lại nhuận cao nhưng các startup Việt đang giải quyết các bài toán của người Việt, do đó, nguồn lực từ các tập đoàn nội địa sẽ mang lại nhiều lợi ích hơn cho cả hai bên”.

Đội ngũ nhà sáng lập có nhiều kinh nghiệm kinh doanh và khởi nghiệp tại thị trường Việt Nam và sẽ mang tới một hệ sinh thái có thể kết hợp với các sản phẩm của startup cũng là một lợi thế của nhà đầu tư nội. Như đội ngũ sáng lập của VIC Partner cũng là founder của Bamboo Airway, Tiki, Joomlart, Ecomobi… VIISA là quỹ đầu tư của FPT, Think Zone có sự góp vốn của các nhà sáng lập đến từ IPA Investments, Phú Thái Holdings, Stavian Group hay MoMo sau khi trở thành kỳ lân cũng thành lập Quỹ đổi mới sáng tạo MoMo. “Những người này có thể truyền đạt kinh nghiệm cho starup nhờ sự am hiểu về thị trường Việt Nam với những bài học xương máu” – ông Trần Anh Tùng – Giám đốc điều hành VIC Partner, nói. Điều này là hoàn toàn có lý khi mà nhà đầu tư nước ngoài, dù có sành sỏi chuyện kinh doanh tới đâu cũng chỉ là “lính mới” trước văn hóa bản địa, thói quen thị hiếu và pháp luật Việt Nam khi đứng trước doanh nhân bản địa. Chẳng thế mà nhiều quỹ đầu tư ngoại dù dẫn dắt các thương vụ lớn nhưng luôn mời thêm quỹ đầu tư nội tham gia.

“MoMo lựa chọn trở thành nhà đầu tư và hình thành một platform với hơn 400 dịch vụ và 30 triệu khách hàng để các doanh nghiệp khác có thể kinh doanh trên đó. Chúng tôi đã mua lại công ty chuyên về trí tuệ nhân tạo Pique và đầu tư vào Nhanh.vn để tận dụng hệ thống Ai đã được phát triển và cấp bằng sở hữu trí tuệ cũng như giải pháp bán hàng cho doanh nghiệp vừa và nhỏ. Điều này sẽ có lợi cho cả hai bên khi tận dụng được tiềm lực của nhau” – ông Nguyễn Bá Diệp – Phó Chủ tịch của MoMo nói.

Thị trường tiềm năng, một hệ sinh thái đã trưởng thành, một thế hệ trẻ đã được tôi rèn tinh thần doanh nhân và kỹ năng khởi nghiệp dường như trở thành động lực cho nhà đầu tư nội địa sẵn sàng hơn với “đầu tư mạo hiểm” và trở thành nhóm năng động thứ hai tại thị trường Việt Nam.

Thế nhưng, họ vẫn có nhiều cái khó để giành được thị phần và chỗ đứng, khi chỉ chiếm 16% tổng số các quỹ đầu tư đang hoạt động ở Việt Nam.

Vào hồi tháng hai vừa qua, ông Bùi Thành Đô nói rằng: “Thách thức là đa số các tập đoàn trong nước chưa từng đầu tư vào mô hình Quỹ đầu tư mạo hiểm bao giờ. Các khoản trước đó là đầu tư vào Quỹ chứng khoán, Quỹ đầu tư tài sản,… hay các mô hình an toàn hơn”. Điều này cũng được ông Trần Hữu Đức thừa nhận rằng, việc đầu tư vào chứng khoán hay bất động sản mang lại khả năng sinh lời cao hơn nhiều và cũng chắc chắn hơn so với đầu tư vào khởi nghiệp, trong bối cảnh 100 startup thì thất bại tới 97-98%. Do nhà đầu tư chưa mấy mặn mà với đầu tư mạo hiểm và tin hơn vào những khoản đầu tư có thể mắt thấy tay sờ, nên nguồn vốn của quỹ nội có hạn so với các quỹ lớn đến từ nước ngoài. Ông Trần Anh Tùng – Giám đốc điều hành VIC Partner cho Khoa học và Phát triển biết: “Quỹ đầu tư nội địa như VIC cũng gặp phải cạnh tranh quyết liệt khi tiềm lực vốn không mạnh như quỹ đầu tư nước ngoài. có thương vụ chúng tôi muốn đầu tư mà không đầu tư được”. Thực tế này cũng được ông Trần Hữu Đức – Giám đốc điều hành của VIIISA mô tả: “Các quỹ phải cạnh tranh nhau để đầu tư”.

Do vậy, các quỹ nội địa hầu hết chỉ tập trung vào giai đoạn pre Series A hoặc series A với giá trị từ dưới 0,5 triệu USD đến 3 triệu USD. Dù vậy, Think Zone Ventures trong năm 2021 có được 13 thương vụ. VIC Partner đặt mục tiêu có được 5-6 thương vụ trong năm 2022. Các quỹ đầu tư khác như VIISA, DO Ventures, Zone Startup Vietnam… cũng có mục tiêu riêng. Làm thế nào để duy trì tốc độ này không phải là chuyện dễ với nhà đầu tư nội trong năm 2022.

Không chỉ ít về vốn mà việc thành lập quỹ đầu tư nội cũng còn nhiều vấn đề khó khăn. Cụ thể là từ năm 2018, Chính phủ đã ban hành Nghị định 38/2018/NĐ-CP quy định về Đầu tư cho doanh nghiệp nhỏ và vừa khởi nghiệp sáng tạo. Đây được xem là hành lang pháp lý quan trọng cho việc thành lập quỹ đầu tư mạo hiểm.

Khi đi vào thực tế, trả lời trên báo chí trước đây, ông Trần Trí Dũng - Quản lý Chương trình khởi nghiệp Thụy Sĩ (Swiss EP) từng cho biết đã chỉ ra 15 điểm cần điều chỉnh trong Nghị định này trong cuộc làm việc của Quỹ này với ThinkZone và Trung tâm đổi mới sáng tạo quốc gia (NIC) thuộc Bộ Kế hoạch và đầu tư hồi tháng 2/2022.

Trước đó, tại TechFest 2020, đại diện của VinaCapital cũng nêu ra một vài vướng mắc và quy định chưa rõ của Nghị định 38 như quỹ không được đầu tư quá 50% vốn điều lệ là chưa hợp lý, giới hạn số lượng nhà đầu tư dưới 30 người hay chưa có hướng dẫn cách tính thuế thu nhập với công ty quản lý quỹ, nhà đầu tư (cá nhân, tổ chức) góp vốn…

Trong khi ThinkZone kiên nhẫn thành lập quỹ Fund II đồng bộ với quy định của Nhà nước Việt Nam cũng như tiêu chuẩn của thế giới thì cũng có nhiều quỹ khác của Việt Nam lựa chọn con đường thành lập pháp nhân ở nước ngoài để nhận được các ưu đãi thuế và tránh các rào cản pháp lý. Điều này cho thấy sự ‘bung nở’ của các hoạt động khởi nghiệp đổi mới sáng tạo ở Việt Nam ‘muôn hình vạn trạng’ và mỗi đơn vị lại tìm cho mình một lối đi riêng, miễn là đảm bảo việc hoạt động sao cho hợp pháp và đảm bảo hiệu quả đầu tư.

Trong khi đó, về phía các nguồn lực hỗ trợ của nhà nước, ông Trần Hữu Đức cho rằng “cần có sự tập trung, không để tản mát trong bối cảnh nguồn lực còn hạn chế”.

“Cần có một đơn vị tiên phong của chính phủ phất ngọn cờ đó, tập trung các nguồn lực cả về tài chính lẫn cơ sở hạ tầng, mạng lưới kết nối... chịu trách nhiệm phân bổ. Có thể, một phần nguồn vốn từ quỹ đầu tư cho doanh nghiệp và khoa học công nghệ sẽ giao đơn vị này quản lý để dành một phần cho startup” – ông Đức đề xuất.

Lượng quỹ đầu tư nội không nhiều so với các nhà đầu tư ngoại vừa sành sỏi chuyện đầu tư lại có tài chính mạnh, nhưng giới đầu tư Việt vẫn tự tin với sức hút của riêng mình. Đại diện VIC Partner cho rằng, nếu như quỹ ngoại có nguồn lực tài chính lớn thì thế mạnh của quỹ nội là mạng lưới quan hệ sâu rộng trong nước sẽ giúp họ tìm ra được những founder giỏi nhất, startup tiềm năng nhất. “Attack first – là những người tiếp cận đầu tiên trở thành một trong những chiến lược của chúng tôi” – ông Trần Anh Tùng nhấn mạnh.