Nhận diện tạp chí chất lượng kém

TS Trần Quang Tuyến.

Có cung ắt có cầu

Có bình duyệt là yếu tố đầu tiên để phân biệt tập san khoa học (peer-reviewed journals) với các tạp chí (magazine). Để được đăng bài trên tập san có bình duyệt, bài nghiên cứu phải trải qua quy trình phản biện, đánh giá, xét duyệt và chấp nhận của các đồng nghiệp. Việc bình duyệt bài báo có thể theo thể thức phản biện kín hai chiều (double-blind peer review), có nghĩa phản biện và tác giả đều không biết danh tính của nhau; hoặc phản biện kín một chiều (single-bind peer review) là thể thức mà tác giả không biết danh tính của phản biện; hoặc phản biện mở (open peer review) là hình thức bình duyệt công khai danh tính của cả tác giả và phản biện. Mỗi phương thức bình duyệt đều có ưu và nhược điểm riêng, nhưng nhìn chung ở những tập san uy tín đều được thực hiện rất nghiêm túc.

Với áp lực công bố quốc tế ngày càng tăng trong cộng đồng khoa học, số bản thảo gửi tới các tạp chí tăng nhanh trong khi số lượng tạp chí thì có hạn, thì sự ra đời của các tập san kém chất lượng hay tập san chất lượng kém là tất yếu. Đó là các tập san không có bình duyệt của các phản biện, hoặc bình duyệt qua loa, sơ sài. Thường thì đó là các tạp chí truy cập mở, và tác giả phải đóng phí xuất bản từ 200 USD cho tới vài ngàn USD.

Đáng lưu ý là một số tạp chí chất lượng kém lại nằm trong danh mục Scopus của Elsevier, dù chỉ rất ít thôi. Nguyên nhân có thể do những năm đầu khi làm hồ sơ xét chọn vào Scopus, những tạp chí này tuân thủ đúng quy trình phản biện nghiêm túc, nhưng sau khi vào được Scopus rồi thì các tạp chí này tối đa hóa lợi nhuận bằng cách tăng số Tập (Volume) và Số (Issue) và số bài trong một Số, để tăng lượng phí từ tác giả nộp cho tạp chí.

Một ví dụ có thể thấy rõ là Tập san International Journal of Applied Business and Economic Research bị loại ra khỏi danh mục Scopus kể từ Vol 15, Issue 24 (các xuất bản từ sau đó sẽ không trong danh mục Scopus; tương tự, tạp chí Mediterranean Journal of Social Sciences cũng bị loại khỏi danh mục Scopus từ Tập 7 năm 2016).

Tuy nhiên, cần lưu ý là không phải mọi tạp chí truy cập mở thu phí đều là chất lượng kém. Một số nhà xuất bản uy tín (như Elsevier, Springer, Taylor& Francis, Wiley, Sage,..) vẫn có tạp chí truy cập mở thu phí xuất bản, hoặc miễn phí hoàn toàn hay một phần cho các nước có thu nhập thấp như Việt Nam. Một số tập san mở khác, như Plos One, thu phí cao nhưng không phải tập san chất lượng kém. Một số tạp chí quốc tế trong danh mục ISI của một số trường đại học hay viện nghiên cứu của các nước Đông Âu trước đây vẫn thu phí xuất bản nhưng đó là các tạp chí uy tín, ví dụ như Agriculrual Economics thuộc Viện Nghiên cứu Nông nghiệp của Cộng hòa Czech, hoặc tạp chí E&M Economics and Management, xuất bản bởi Đại học Technická univerzita v Liberci, có thu phí sau khi bài báo được chấp nhận xuất bản.

Ngược lại, một số tạp chí không truy cập mở, nhưng thu phí nộp bài (submission fee) cũng rất dễ làm cho nhiều học giả Việt Nam hiểu lầm là tạp chí chất lượng kém như Economics Letters (SSCI), Economic Modelling (SSCI), hay Applied Economics (Taylor & Francis) - những tạp chí này đều thu một khoản phí nộp bài từ 100-200 USD.

Chọn mặt gửi vàng

Hiện nay, bài báo ISI, Scopus được sử dụng như một tiêu chí xét thưởng cho các giảng viên; phong hàm GS, PGS; hay bình xét đề tài, giải thưởng… Để tránh vinh danh nhầm người, hay đầu tư lãng phí cho những đề tài nghiên cứu chất lượng thấp, cũng như để các nhà nghiên cứu tìm đúng nơi “chọn mặt gửi vàng”, việc xây dựng một danh mục các tạp chí uy tín cho các bên tham khảo là hết sức cần thiết.

Theo thông tư 37/2014/TT-BKHCN, các đề tài do Quỹ Nafosted chỉ được nghiệm thu khi kết quả nghiên cứu được công bố trên các tạp chí quốc tế uy tín, bao gồm tạp chí trong danh mục ISI, SSCI, AHCI và tạp chí Scopus. Ngoài ra, thông tư 37 cũng quy định những tạp chí quốc tế khác ngoài danh mục ISI, Scopus, gồm: tạp chí của các trường đại học trong Top 100 trường đại học theo bảng xếp hạng của THE; tạp chí được xuất bản bởi các nhà xuất bản uy tín: Elsevier, Springer, Taylor & Francis, Wiley, Sage, Emerald, Degruyter, World Scientific Publishing…

Như vậy, căn cứ theo danh sách gợi ý của Quỹ Nafosted, các nhà khoa học đã có một danh mục khá đồ sộ các tạp chí uy tín và bao trùm nhiều lĩnh vự c để yên tâm gửi bài. Với những tạp chí nằm ngoài đề xuất của Quỹ Nafosted, các nhà nghiên cứu chỉ nên gửi bài cho những tạp chí không thu phí xuất bản, phí nộp bài bởi chỉ những tạp chí uy tín mới có khả năng huy động kinh phí xuất bản từ việc bán cơ sở dữ liệu của mình cho các trường đại học hoặc xin được tài trợ từ các trường đại học, viện nghiên cứu, hiệp hội, mà không quá phụ thuộc vào việc thu phí của tác giả bài báo.

Bài viết có sự tham khảo tư liệu từ nhiều website.

Trần Quang Tuyến (TS, ĐH Kinh tế, ĐH Quốc gia Hà Nội; Thành viên hội đồng ngành Kinh tế, Quỹ Nafosted)