Ngoài số phận bị xóa bỏ để lấy đất xây những công trình mới, các nhà máy cũ hoàn toàn có thể được chuyển đổi thành nhiều hình thức mang lại giá trị mới như nhà văn hóa, bảo tàng, khu phức hợp nghệ thuật,…
Từ trước tới nay, các khu công nghiệp, nhà máy, xí nghiệp tại Việt Nam vẫn thường gắn với hình ảnh cũ nát, tồi tàn, kém hấp dẫn do tình trạng kinh tế suy thoái và bị bỏ hoang trong thời gian dài. Điều này dẫn đến thực tế nhiều công trình bị “xóa sổ” không còn dấu vết khi còn chưa được công nhận giá trị, ví dụ như nhà máy cơ khí Trần Hưng Đạo (Hà Nội), nhà máy Dệt 8-3 (Hà Nội), nhà máy Dệt Nam Định (Nam Định), Nhà máy đóng tàu Ba Son (TP Hồ Chí Minh)… Chính những can thiệp chưa phù hợp này cho thấy di sản công nghiệp tại Việt Nam chưa được nhận diện như một nguồn tài nguyên có giá trị.
Trong khi đó, tại Châu Âu, di sản công nghiệp được xem là một yếu tố của sự phát triển bền vững về lãnh thổ, kinh tế, xã hội và đóng góp đáng kể vào sự thịnh vượng chung. Các hoạt động bảo tồn và phát huy giá trị di sản công nghiệp ở châu Âu thường xoay quanh ba mục tiêu: Thứ nhất là hợp tác giữa các nhóm (chuyên gia, chính trị gia, nhà vận động xã hội…) để phát triển các mô hình quản lý, bảo tồn, chuyển đổi di sản công nghiệp. Thứ hai là tập trung vào bảo vệ và khai thác di sản công nghiệp như một nguồn tài nguyên có tiềm năng mang lại lợi ích kinh tế cho nhà đầu tư. Và thứ ba là nâng cao nhận thức chung tích cực về di sản công nghiệp.
Nói cách khác, ngoài số phận bị xóa bỏ để lấy đất xây những công trình mới, các khu di sản công nghiệp - với lợi thế về cơ sở hạ tầng sẵn có, kiến trúc thiết kế riêng có, truyền thống và văn hóa lâu đời của cư dân tại khu công nghiệp - có thể được chuyển đổi thành nhiều hình thức mang lại giá trị mới như nhà văn hóa, bảo tàng, khu phức hợp nghệ thuật,…
Chẳng hạn, khu phức hợp văn hóa Friche La Belle De Mai (Pháp) được tái thiết từ nhà máy thuốc lá SEITA từ năm 1991-2000. Không gian công cộng rộng 45.000 m2 này bao gồm 5 không gian biểu diễn, sân chơi, không gian thể thao, nhà hàng, hiệu sách; 2.400 m2 không gian triển lãm và một tầng mái rộng 8.000 m2.
Hiện tại La Friche cung cấp không gian làm việc cho khoảng 350 nghệ sĩ, nhà sản xuất và nhân viên mỗi ngày. Đây cũng là địa điểm biểu diễn công cộng với 600 đề xuất nghệ thuật công cộng mỗi năm với doanh thu vào khoảng 2 triệu euro/năm và thu hút 450.000 du khách/năm.
Một ví dụ khác là Station F – vườn ươm khởi nghiệp lớn nhất thế giới được xây dựng trên nền của nhà ga xe lửa cũ Halle Freyssinet rộng 34.000m2 ở vùng Đông Nam nước Pháp - nơi quy tụ của hơn 1.000 doanh nghiệp khởi nghiệp đổi mới sáng tạo trên thế giới. Công trình đáp ứng những tiêu chuẩn tiện nghi hiện đại trong khi vẫn giữ được nhiều nét kiến trúc nguyên bản mang dấu ấn của thời đại công nghiệp hóa với những khối bê tông và container được cải tạo thành các phòng làm việc.
Station F cung cấp cho các doanh nghiệp những nguồn lực cần thiết về dịch vụ và không gian làm việc; tạo cơ sở cho sự hợp tác cùng phát triển của các doanh nghiệp; đồng thời biến Paris trở thành điểm hẹn của các start-up thế giới, thu hút vốn đầu tư cho các công ty khởi nghiệp tại đất nước này.
Ngoài việc phải đảm bảo giá trị văn hóa, kiến trúc, kinh tế, các di sản công nghiệp chuyển đổi còn cần cân nhắc các yếu tố hiệu năng cao, sử dụng hiệu quả năng lượng và hạn chế tác động môi trường.
Điển hình có thể kể đến Bảo tàng Trẻ em thế giới ANOHA tại Berlin (Đức) được chuyển đổi từ một chợ hoa cũ, có thiết kế thông gió tự nhiên với quạt trần và cửa sổ linh hoạt tạo trao đổi không khí. Hay tại Hà Lan, không gian làm việc Utrecht Community cũng được chuyển đổi từ kho để hàng thành những văn phòng bền vững sử dụng vật liệu tái chế và hệ thống lọc ánh sáng tự nhiên, trung hòa năng lượng và tối ưu hóa sức khỏe người sử dụng.
Thời gian gần đây, Việt Nam đã xuất hiện một vài công trình chuyển đổi thành không gian công cộng và sáng tạo từ các nhà máy sản xuất công nghiệp cũ quy mô nhỏ do các nhà đầu tư tư nhân triển khai. Mặc dù nhận được sự ủng hộ đông đảo của cộng đồng nghệ sĩ, văn hóa và thế hệ trẻ, các công trình vẫn còn rất non trẻ với quy mô nhỏ lẻ, tự phát và còn gặp nhiều thách thức.
Các nhà đầu tư vẫn gặp khó khăn và hạn chế trong chính sách hỗ trợ, đồng thời thiếu kinh nghiệm trong việc phát triển chiến lược, vận hành dự án. Không những vậy, việc xây dựng mô hình kinh tế, hoạch định, thiết kế đảm bảo hiệu quả về tài chính, đồng thời phát huy giá trị văn hóa sáng tạo cũng đang là thách thức lớn đối với các chủ công trình chuyển đổi.
Mới đây, 9 công trình công nghiệp cũ ở Hà Nội đã chính thức nhận quyết định di dời khỏi trung tâm thành phố. Trong đà hướng tới mục tiêu phát triển thành phố sáng tạo, “xanh, thông minh, hiện đại” vào 2030 của Hà Nội, việc tận dụng các di sản công nghiệp là một điều rất đáng quan tâm.
Nhằm chia sẻ kinh nghiệm phát triển di sản công nghiệp giữa các chuyên gia đến từ Châu Âu và Việt Nam, chuỗi hội thảo “Tái thiết di sản công nghiệp 2022 - Đổi mới & Bền vững” sẽ được tổ chức vào các buổi chiều ngày 14-15/10/2022 sắp tới.
Địa điểm: 282 workshop, 156 Phú Viên, Bồ Đề, Long Biên, Hà Nội
Hình thức: Hỗn hợp (Online & Offline)
Ngôn ngữ: Tiếng Anh & Tiếng Việt
Một số diễn giả nội bật của chuỗi hội thảo gồm: Giám đốc/kiến trúc sư trưởng/quản lý các dự án chuyển đổi di sản công nghiệp của châu Âu như La Friche, Station F, Anoha, Utrecht Community, KTS Phạm Thúy Loan (Đại diện Mạng lưới bảo tồn di sản công nghiệp châu Á tại Việt Nam), KTS Huy Phạm (Sáng lập 282 Design), ông Nguyễn Bùi Vũ (Đồng sáng lập Complex 01), ông Nguyễn Anh Tuấn (Giám đốc nghệ thuật Heritage Space), KTS Phạm Trung Hiếu (ĐH Kiến trúc Hà Nội)...
Chuỗi hội thảo được hỗ trợ tổ chức bởi Quỹ Văn hóa Pháp - Đức, Viện Goethe, Viện Pháp, Hiệp hội các Viện văn hóa và các Đại sứ quán Châu Âu tại Việt Nam (EUNIC), ĐSQ Vương quốc Hà Lan, Hội đồng Anh Việt Nam, UNESCO Việt Nam, Phái đoàn Liên minh châu Âu tại Việt Nam phối hợp cùng Doanh nghiệp Xã hội bền vững Việt Nam VSSE, ĐH Kiến trúc Hà Nội và 282 Workshop. Chương trình cũng có sự đồng hành đến từ các tổ chức: Vì Một Hà Nội Đáng Sống, Hanoi Ad Hoc và Heritage Space.