Một số chủ đề nghiên cứu giáo dục đại học của GS Phạm Phụ

GS Phạm Phụ bắt đầu tham gia góp ý, phản biện về các chính sách quản lý và phát triển hệ thống giáo dục đại học (GDĐH) từ giai đoạn đầu đổi mới giáo dục đại học (1996) cho đến nay. Các vấn đề quan tâm của ông về GDĐH Việt Nam rất đa dạng.

Năm 1996, ông nêu 9 đề nghị cải cách GDĐH về các chủ đề ưu tiên, trong đó có: xã hội hóa GDĐH; xây dựng hệ thống GDĐH cân đối giữa mức độ tinh hoa và đáp ứng nhu cầu đại trà; phân cấp chất lượng đào tạo GDĐH; đại học công lập phải đóng vai trò là nơi đào tạo nguồn nhân lực tinh hoa cho hoạt động quản lý, nghiên cứu sáng tạo tri thức và cung cấp nguồn nhân lực cho một số ngành nghề đặc thù; hạn chế sự quản lý của nhà nước vào hoạt động của các cơ sở GDĐH; quản lý quy mô đào tạo của các cơ sở GDĐH; đào tạo nguồn nhân lực có khả năng về công nghệ trong ngắn hạn…

Các phản biện và góp ý về chính sách phát triển GDĐH tiếp tục được ông thực hiện trong suốt giai đoạn từ năm 1996 đến 2005. 50 bài báo, phản biện của ông về chính sách phát triển giáo dục đại học Việt Nam về các chủ đề liên quan đến GDĐH được tập hợp trong cuốn sách “Về khuôn mặt mới của giáo dục đại học Việt Nam” xuất bản năm 2005.

Một số kiến nghị của ông vẫn còn phù hợp với thực trạng GDĐH Việt Nam hiện nay. Chẳng hạn, về chất lượng GDĐH, theo ông, trong xu thế phát triển và nhu cầu đào tạo nguồn nhân lực phục vụ phát triển kinh tế, giáo dục đại trà là tất yếu và khi đó buộc phải chấp nhận sự sụt giảm tạm thời của chất lượng đào tạo bình quân (1998). Chất lượng phải được xem xét trên một “phổ” trình độ chất lượng được thiết lập phù hợp với mục đích, yêu cầu được đặt ra cho chương trình đào tạo như tính chất chương trình hay thời gian đào tạo (2001). Ông đề nghị đánh giá và nâng cao chất lượng GDĐH Việt Nam theo 5 đặc điểm: chuyển đổi cơ cấu GDĐH; đánh giá chất lượng giáo dục đại học trong quản lý “hiệu quả và trách nhiệm xã hội”; đánh giá chất lượng theo chương trình đào tạo; phù hợp với mục đích; và đánh giá chất lượng từ bên ngoài và đánh giá đồng cấp (2004).

Một chủ đề khác cũng được ông quan tâm là xã hội hóa GDĐH. Theo ông, GDĐH là một loại hàng hóa dịch vụ công đặc biệt “có nhiều đặc trưng tập thể/Nhà nước hơn là đặc trưng thị trường” (2001) và “cần có sự can thiệp của nhà nước” nhằm đảm bảo “ý nghĩa nhân văn” của GDĐH (2004, 2005). Thị trường hóa GDĐH là xu thế tất yếu trong bối cảnh chuyển đổi từ GDĐH tinh hoa sang đại trà, áp lực đầu tư từ ngân sách nhà nước cho GDĐH ngày càng tăng, và xu thế toàn cầu hóa khiến sức ép cạnh tranh trong GDĐH mang tính chất toàn cầu. Vấn đề cần quan tâm nhất trong hoạt động thị trường hóa GDĐH là phải đánh giá được “chi phí” đào tạo của GDĐH và mức độ đóng góp của các thành phần liên quan - gồm Nhà nước, cộng đồng, gia đình cũng như bản thân người học. Để đảm bảo được “ý nghĩa nhân văn” hoặc một cách đơn giản hơn là công bằng xã hội, giảm bất bình đẳng trong GDĐH, cần có chính sách học phí, học bổng “đa dạng, phù hợp”, “thu phí theo khả năng đóng góp để thực hiện chính sách phân phối lại” thì “GDĐH Việt Nam mới phát triển được và xã hội Việt Nam mới có được sự bình đẳng cao hơn trong GDĐH” (2004).

Về quản lý GDĐH, theo ông cần đổi mới “cơ cấu hệ thống quản lý nhằm nâng cao tính hiệu quả của nền GDĐH” và “đổi mới công tác quản lý nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh và trách nhiệm xã hội của các trường đại học”. Về phía nhà nước, cơ cấu hệ thống quản lý nên được sắp xếp lại, với Bộ Giáo dục và Đào tạo đóng vai trò quản lý vĩ mô và giám sát hệ thống, còn hoạt động tổ chức, giám sát trực tiếp một phần các cơ sở GDĐH ngoài công lập hoặc các cơ sở GDĐH chỉ có chức năng giảng dạy, các trường cao đẳng đào tạo nghề có thể chuyển về cấp tỉnh quản lý. Ở cấp độ nhà trường, cần tăng tính tự chủ cho các trường, thành lập Hội đồng trường và tăng cường trách nhiệm giải trình của các cơ sở GDĐH. Ngoài ra, có thể chuyển đổi mô hình quản lý trong các trường đại học sang hình thức “công ty cổ phần” hoặc “doanh nghiệp tự quản”, “cho phép xây dựng các công ty của các trường đại học” nhằm mục tiêu đa dạng hóa nguồn thu, chia sẻ gánh nặng chi phí GDĐH với nhà nước và sinh viên; “tổ chức trung tâm tư vấn sinh viên ở các trường đại học” cũng như hỗ trợ sinh viên không chỉ ở các vấn đề học tập, cơ hội nghề nghiệp mà còn ở các vấn đề xã hội hoặc các vấn đề cá nhân có tính chất riêng tư (2004).

Từ 2006 cho mãi đến gần đây, ông tiếp tục đề xuất các khuyến nghị và phản biện chính sách liên quan đến hoạt động quản lý GDĐH, tự chủ và tự chịu trách nhiệm của các cơ sở GDĐH cũng như vai trò của Hội đồng trường trong phát triển GDĐH. Theo ông, ở Việt Nam hiện nay, vẫn còn quan niệm về tự chủ đại học chính là tự chủ tài chính mà bỏ qua các khía cạnh khác trong vấn đề tự chủ. Vai trò mờ nhạt của Hội đồng trường trong hoạt động quản lý đã hạn chế hiệu quả hoạt động tự chủ và tự chịu trách nhiệm của các cơ sở GDĐH, bên cạnh những vấn đề về mặt chính sách và quản lý nhà nước (2017).