Làm thế nào một công ty nhỏ gần phá sản được Mỹ tài trợ 1,6 tỷ USD để sản xuất vaccine COVID-19?

Vào cuối tháng 2/2020, khi SARS-CoV-2 lây lan khắp thế giới, Tiến sĩ Richard Hatchett, người đứng đầu Liên minh Đổi mới sáng tạo Sẵn sàng cho Dịch bệnh (CEPI) chuyên tài trợ cho các nhà phát triển vaccine, nhận được một cuộc gọi quan trọng để thảo luận về các ứng viên vaccine COVID-19.

Ở đầu dây bên kia là các giám đốc điều hành của Quỹ Bill & Melinda Gates, quỹ tài trợ cho CEPI và đang rất quan tâm đến Novavax. Khi đó Novavax là một công ty công nghệ sinh học nhỏ và chưa bao giờ đưa một vaccine nào ra thị trường trong lịch sử 33 năm hoạt động, nhưng Quỹ Gatesvẫn lạc quan về công nghệ của Novavax. Cụ thể, công ty này sử dụng tế bào bướm đêm để sản xuất kháng nguyên vaccine với tốc độ nhanh hơn nhiều so với các loại vaccine khác sản xuất kháng nguyên bằng tế bào từ chuột lang hay các động vật có vú - một lợi thế lớn trong thời kỳ đại dịch.

Về sau, CEPI đầu tư 388 triệu USD cho Novavax sản xuất vaccine COVID-19. Với sự hậu thuẫn đắc lực của CEPI, không chỉ về tài chính, Novavax kêu gọi được tài trợ từ chính phủ Mỹ. Chiến dịch Warp Speed của chính phủ Mỹ dưới thời tổng thống Donald Trump nhằm phát triển và đưa vaccine COVID-19 ra thị trường nhanh nhất có thể, đã đầu tư cho Novavax 1,6 tỷ USD. Chiến dịch này đầu tư tổng cộng 4 tỉ USD cho các công ty vaccine, và khoản đầu tư cho Novavax là lớn nhất.

Đó là một bước ngoặt ngoạn mục đối với một công ty ít tên tuổi, chỉ một năm trước đó còn đứng trên bờ vực phá sản. Một trong những sản phẩm vaccine chủ lực của Novavax - nhằm ngăn chặn một loại virus chết người ở trẻ sơ sinh - đã thử nghiệm thất bại lần thứ hai trong ba năm. Cổ phiếu của công ty đang giao dịch ở mức thấp đến mức có nguy cơ bị loại khỏi sàn Nasdaq. Để có tiền vận hành, Novavax phải bán đi các cơ sở sản xuất. Đầu năm 2020, tin đồn lan truyền khắp giới công nghệ sinh học Maryland rằng Novavax có thể sẽ sớm đóng cửa.

Vận may của Novavax có vẻ khó hiểu, nếu nhìn vào lịch sử các sản phẩm vaccine không mấy thành công của họ. Nhưng đối với những người trong ngành công nghệ sinh học, nơi các mối quan hệ là rất quan trọng, thì việc Novavax được đầu tư lớn không quá ngạc nhiên. Đối mặt với một đại dịch chết người đang tàn phá nền kinh tế, chính phủ sẵn sàng đặt cược rất lớn vào vaccine và phương pháp điều trị để giúp đưa cuộc sống trở lại bình thường.

Cụ thể, khi đó chính quyền Trump cho biết họ muốn đầu tư vào nhiều công nghệ vaccine khác nhau và công nghệ vaccine dựa trên protein của Novavax là một cách tiếp cận khác biệt. Chưa kể, công nghệ của Novavax có tiềm năng sản xuất nhanh hàng triệu liều, điều này này cũng rất hấp dẫn đối với chính phủ liên bang và CEPI. “Khi nhu cầu lớn, bạn phải sẵn sàng chấp nhận rủi ro tài chính," Tiến sĩ Hatchett nói.

Những người hoài nghi coi Novavax là ví dụ điển hình về một công ty hạng hai sống lay lắt từ khủng hoảng này sang khủng hoảng khác, tìm nguồn tiền bằng cách hứa hẹn sẽ có vaccine cho những đại dịch mới, nhưng không bao giờ cho ra được sản phẩm. Trong hơn ba thập kỷ kinh doanh, với sự kết hợp giữa đầu tư công và tư, Novavax đã phát triển các vaccine thử nghiệm cho các loại virus như SARS, MERS và Ebola; và các vaccine này chưa bao giờ vượt qua các nghiên cứu an toàn ban đầu. Các nhà phê bình nói rằng một dấu hiệu khả nghi khác là ngay cả khi Novavax được chính phủ và các tổ chức tài trợ những khoản tiền lớn, họ vẫn không thu hút được bất kỳ thỏa thuận nào với các nhà sản xuất thuốc. “Thị trường muốn tin vào những câu chuyện cổ tích," David Maris, thành viên điều hành Phalanx Investment Partners và là nhà phân tích lâu năm trong ngành dược, nói, và "đôi khi kỳ tích có xảy ra, nhưng thường thì không.”

Chính phủ Mỹ khi đó đã tài trợ gần 4 tỷ USD cho sáu dự án vaccine, nhưng nhiều khía cạnh của các thỏa thuận được giữ kín. Khi được hỏi tại sao Novavax lại nhận được nhiều tài trợ hơn bất kỳ công ty nào khác, một quan chức chính quyền Trump nói rằng các công ty nhỏ hơn cần được Liên bangđầu tư nhiều hơn để sản xuất, còn các công ty dược phẩm lớn đã sẵn có khả năng sản xuất vaccine hàng loạt.

Theo các cuộc phỏng vấn với nhiều bên liên quan, có ý kiến cho rằng Novavax hưởng lợi từ những mối quan hệ có ảnh hưởng mà công ty này đã vun đắp trong chính phủ liên bang và cộng đồng y tế. Cơ quan Nghiên cứu và Phát triển Nâng cao Y sinh của Mỹ, BARDA, một trong những cơ quan liên bang thực hiện Chiến dịch Warp Speed, từng do hai cựu giám đốc điều hành của Novavax đứng đầu. Một trong hai người này phàn nàn rằng Novavax đã vượt qua ranh giới đạo đức khi tiếp cận ông để thúc đẩy việc nhận tài trợ vào đầu năm 2020.

Cụ thể, theo Tiến sĩ Rick Bright, cựu Giám đốc BARDA, giám đốc điều hành của Novavax khi đó đã yêu cầu được nói chuyện với ông. Bright từng là trưởng bộ phận nghiên cứu vaccine tại Novavax từ năm 2006 đến năm 2008, cho biết, ông từ chối gặp giám đốc điều hành Novavax, bởi thảo luận về vaccine trong khi đơn yêu cầu đầu tư của công ty này đang được xem xét là vi phạm luật liên bang. Bright rời BARDA vào tháng 4/2020 và có đơn trình bày rằng ông đã phản đối “chủ nghĩa thân hữu” trong nhiều năm.

Sau khi các thảo luận với BARDA không thành công, Novavax chuyển sự chú ý sang Bộ Quốc phòng Mỹ. Với tài trợ từ CEPI, "Novavax càng có đà hơn,” John J. Trizzino, giám đốc kinh doanh và tài chính của Novavax, nói. Tháng 6/2020, Bộ Quốc phòng Mỹ đã tài trợ cho công ty 60 triệu USD, và các hợp đồng này dẫn đến tài trợ từ Chiến dịch Warp Speed, theo Trizzino.

Novavax cũng khai thác mối quan hệ lâu dài với Quỹ Gates, một trong những nhà đầu tư có ảnh hưởng nhất trong giới vaccine.

Đáp lại những cáo buộc, Trizzino cho biết công ty không làm gì sai trái, nhưng thừa nhận công ty đã sử dụng các mối quan hệ của mình để thúc đẩy tài trợ. “Điều này không tự xảy ra,” Trizzino nói. “Mà phải qua nhiều năm làm việc trong ngành, xây dựng mối quan hệ vững chắc, và lịch sử làm việc với nhiều đối tác.”

Nói về các vaccine không qua vòng thử nghiệm trong quá khứ, đặc biệt là hai lần thất bại trong thử nghiệm vaccine virus hợp bào hô hấp RSV với gần 100 triệu USD đầu tư từ quỹ Gates và sau đó phải bán cơ sở sản xuất và sa thải gần ⅓ số nhân viên, Trizzino cho biết đó là một phần của ngành công nghệ sinh học. "Công nghệ sinh học giống như một chuyến tàu lượn siêu tốc. Chúng tôi là những nhà đổi mới và luôn tìm kiếm những cơ hội mà các công ty khác chưa phát triển," Trizzino nói. Ông cũng cho biết quá trình làm việc với Quỹ Gates về vaccine RSV đã củng cố mối quan hệ giữa hai bên. “Họ trở nên rất quen thuộc với công nghệ của chúng tôi,” Trizzino nói. "Vì vậy, khi SARS-CoV-2 xuất hiện, họ hỗ trợ rất nhiệt tình."

Quỹ Gates từ chối thảo luận chi tiết về các vaccine ứng viên của Novavax, nhưng trong một tuyên bố, Emilio Emini, giám đốc chương trình vaccine HIV của Quỹ Gates, cho biết: “Chúng tôi nhận thấy sự hứa hẹn trong một loạt các vaccine ứng viên, bao gồm cả cách tiếp cận của Novavax.”

Về phần CEPI, giống như Quỹ Gates, Tiến sĩ Hatchett đã quen thuộc với các nghiên cứu của Novavax. Ông từng làm việc tại BARDA khi cơ quan này trao hợp đồng trị giá 179 triệu USD cho Novavax vào năm 2011 để phát triển vaccine cúm. Tiến sĩ Hatchett nói: “Khi tìm kiếm các nơi để đầu tư vào vaccine COVID-19, tất nhiên Novavax là một trong những lựa chọn."

CEPI sẽ không tiết lộ bất kỳ hợp đồng nào, nhưng tiến sĩ Hatchett cho biết các quyết định tài trợ của họ dựa trên các đánh giá độc lập từ bên ngoài bởi một ủy ban cố vấn khoa học và được kiểm tra tài chính bởi công ty kiểm toán KPMG.

Vào thời điểm Novavax nhận tài trợ của chính phủ Mỹ, Kate Elder, cố vấn chính sách vaccine cấp cao của Tổ chức Bác sĩ không biên giới, cho biết: “Con cưng của Mỹ hiện tại là Novavax. Nhưng tôi thấy đây chỉ là một trong nhiều khoản cược rủi ro và ít minh bạch của Mỹ.”