Trang chủ Khám phá

Khám phá

“Chìm nổi ở Sài Gòn”: Cuốn sách về người nghèo thời thuộc địa

05/01/2024 19:16

Viết về tiểu sử của sáu cá nhân nhỏ bé, khốn cùng trong một thành phố thuộc địa đầu thế kỷ XX, “Chìm nổi ở Sài Gòn” của Haydon Cherry mang lại cái nhìn sâu sắc về tình cảnh và những nỗ lực để tồn tại của một bộ phận quần chúng vô danh, thường bị bỏ qua trong các câu chuyện lịch sử.

Theo TS Peter B. Zinoman, Đại học California, Berkeley, “đây là cuốn sách đầu tiên và duy nhất lấy chủ đề trung tâm là thân phận người nghèo Sài Gòn thời thuộc địa”.

Được trình bày như một cuốn “lịch sử xã hội” của Sài Gòn và các tỉnh lân cận những năm đầu thế kỷ XX, Chìm nổi ở Sài Gòn: Những cảnh đời bần cùng ở một thành phố thuộc địa (Down and Out in Saigon: Stories of the Poor in a Colonial City, 2019) mô tả chi tiết chiến lược sinh kế của sáu cư dân nghèo có nguồn gốc khác nhau.

Tác giả Haydon Cherrydành toàn bộ số tiền tác quyền từ cuốn sách để ủng hộ tổ chức Saigon Children’s Charity (Hội Từ thiện Trẻ em Sài Gòn). Ảnh: Omega+

Cuốn sách khởi đi từ thời điểm năm 1904, vào đêm trước một cơn bão lớn làm hư hại mùa màng và khiến cho việc buôn bán lúa gạo rơi vào tình trạng hỗn loạn, gây ra tình cảnh khốn cùng khắp vùng Sài thành và các tỉnh lân cận.

Sáu chương tiếp theo đi theo trình tự thời gian, mỗi chương kể về cảnh đời bần cùng của một nhân vật trong xã hội thuộc địa những năm 1904-1929. Đó là Lương Thị Lắm, cô gái mại dâm đến từ tỉnh Biên Hòa, tha hương cầu thực và chạy trốn chính quyền thuộc địa; là Trần Dưỡng, thợ đá người Khách Gia xuất thân từ miền Nam Trung Hoa, bị chủ cũ buộc tội gia nhập hội kín Thiên Địa Hội; là Aimée Lahaye, cô gái trẻ lớn lên trong viện dục anh [nơi nuôi nấng, dạy dỗ con em những gia đình nghèo, cơ nhỡ], về sau nhận ra mình mồ côi thêm một lần nữa giữa dòng đời; là một “ngựa người” tự xưng tên Nguyễn Văn Thủ, làm phu xe rong ruổi khắp đường phố Sài Gòn; là người khuyết tật Trần Văn Chinh; và Félix Colonna d’Istria, một người Pháp nghèo khổ, luôn là nạn nhân của sự bất cẩn của chính mình.

Thoạt nhìn, những nhân vật này dường như được tác giả chọn ngẫu nhiên, vì họ sinh ra ở các cộng đồng khác nhau - Sài Gòn hay các tỉnh lân cận, thậm chí là châu Âu xa xôi… - nhưng họ có điểm chung đều là những cá nhân nhỏ bé, khốn cùng trong một thành phố thuộc địa đầu thế kỷ XX.

Tác giả Haydon Cherry dựa trên nhiều nguồn lịch sử khác nhau để viết tiểu sử về những con người yếu thế trên, bao gồm cả hồ sơ hành chính, các số liệu thống kê đã xuất bản, các bài báo chính thức, thư truyền giáo, nghiên cứu khoa học xã hội thuộc địa,... và đặc biệt là các cuộc phỏng vấn được ghi lại với sáu nhân vật chính và những người xung quanh họ. Cách kể chuyện tinh tế này giúp cho những người nghèo dễ bị lãng quên có thể tự mình cất lên tiếng nói.

Ngoài ra, tác giả cũng làm sáng tỏ những góc khuất khác trong xã hội thuộc địa, như cách chính quyền thuộc địa quản lý và có chế tài thế nào khi nghề mại dâm từng được hợp pháp hóa ở Sài Gòn và Chợ Lớn, hay khi có người tìm cách vu vạ một thành viên trong cộng đồng là Thiên Địa Hội để trả thù. Độc giả có thể tường tận nỗi ám ảnh mà hội kín này gây ra cho chính quyền thuộc địa, nhất là sau cuộc khởi binh của Phan Xích Long về Sài Gòn cướp chính quyền năm 1913.

Chìm nổi ở Sài Gòn còn cho phép độc giả khám phá các khía cạnh xã hội thời kỳ này như chuyện căn cước kiêm thẻ đóng thuế và nộp phạt, hoạt động của các hội từ thiện, hội cứu tế,... Đồng thời, cuốn sách đóng vai trò như một cuốn địa chí, cung cấp thông tin về một số địa danh của Sài Gòn xưa.

TS Haydon Cherry là nhà sử học chuyên nghiên cứu về Đông Nam Á hiện đại, đặc biệt là Việt Nam hiện đại.

Hiện ông giảng dạy tại nhiều trường đại học ở Mỹ, như Đại học Northwestern, Đại học Bang North Carolina…

Đỗ Lập