Hành trình khám phá HIV khởi đầu tại Paris vào ngày 3/1/1983. Hôm đó, tiến sĩ Montagnier, người chỉ đạo Đơn vị ung thư virus tại Viện Pasteur, đã nhận được một mảnh hạch bạch huyết lấy từ một người đàn ông 33 tuổi mắc AIDS.
Bác sĩ của bệnh nhân là ông Willy Rozenbaum đã nhờ Montagnier xét nghiệm mẫu vật, vì ông là một chuyên gia về retrovirus – một loại virus sử dụng RNA làm vật liệu di truyền. Khi bị nhiễm retrovirus, một tế bào của vật chủ sẽ chuyển đổi RNA của retrovirus thành DNA, sau đó chèn vào DNA của tế bào. Tiếp theo, tế bào tạo ra nhiều retrovirus hơn để lây chuyển sang các tế bào khác. Nhiều retrovirus sẽ gây bệnh, gồm AIDS và một số dạng ung thư.
Vào thời điểm đó, các nhà khoa học chưa phát hiện ra nguyên nhân gây bệnh AIDS (hội chứng suy giảm miễn dịch mắc phải) chẳng có xét nghiệm nào để chẩn đoán, cũng không có phương pháp điều trị hữu hiệu. Tuy thế, nhiều bác sĩ ngờ rằng căn bệnh này là do một loại retrovirus gây ra.
Từ mẫu vật này, nhóm nghiên cứu của tiến sĩ Montagnier đã phát hiện tác nhân gây bệnh, một retrovirus chưa từng thấy trước đây. Họ gọi nó là LAV, viết tắt của lymphadenopathy associated virus (virus liên quan đến bệnh hạch bạch huyết).
Các nhà khoa học tại Viện Pasteur, trong đó có tiến sĩ Françoise Barré-Sinoussi, người sau này cùng nhận giải Nobel với ông Montagnier, đã báo cáo phát hiện trọng đại này vào ngày 20/5/1983 trên tạp chí Science, kết luận rằng vẫn cần nghiên cứu thêm để chứng minh LAV gây ra bệnh AIDS.
Năm sau, phòng thí nghiệm của nhà nghiên cứu người Mỹ Robert Gallo ở Viện Y tế Quốc gia đã đăng bốn bài trên một số báo của tạp chí Science, xác nhận mối liên hệ giữa retrovirus và AIDS. Tiến sĩ Gallo gọi virus này là H.T.L.V.-III. Ban đầu, giới khoa học bối rối vì không biết là liệu hai nhóm nghiên cứu kể trên đã tìm ra cùng một loại virus, hay là hai loại khác nhau.
Thế rồi, khi phát hiện hai mẫu này cùng lấy từ một bệnh nhân, các nhà khoa học đã đặt câu hỏi là liệu tiến sĩ Gallo vô tình hay cố ý lấy virus từ Viện Pasteur.
Tình bằng hữu giữa hai nhà khoa học hàng đầu đã bùng nổ thành mối thù công khai trên toàn cầu, không chỉ dừng trong giới khoa học mà còn cháy lan sang cả giới báo chí chính thống.
Montagnier đã kiện ông Gallo vì sử dụng phát hiện của mình để xin cấp bằng sáng chế ở Mỹ. Vụ kiện tụng này đã được giải quyết ngoài tòa án, trung gian hòa giải là Jonas Salk, người từng tham gia cuộc chiến tương tự với Albert Sabin về vaccine bại liệt nhiều năm trước.
Năm 1986, virus gây bệnh AIDS, được người Mỹ biết tới với cái tên H.T.L.V.-III và với người Pháp là LAV, đã được đặt cái tên chính thức là HIV, viết tắt của virus gây suy giảm miễn dịch ở người.
Năm sau, cuộc tranh chấp giữa các bác sĩ vẫn đang sôi trào mãnh liệt, Tổng thống Mỹ Ronald Reagan và Thủ tướng Pháp Jacques Chirac đã can thiệp vào cuộc xung đột này. Hai bên đã ký một thỏa thuận để chia sẻ tiền bản quyền sáng chế và tuyên bố cả hai nhà khoa học đều phát hiện ra virus HIV.
Ông Montagnier và Gallo cùng nhận chung nhiều giải thưởng cao quý, trong đó có Giải thưởng Nghiên cứu Y khoa Albert Lasker năm 1986, tôn vinh tiến sĩ Montagnier vì khám phá ra con virus và tiến sĩ Gallo vì liên kết nó với bệnh AIDS. Và trong năm 2002, hai người dường như đã hòa giải hiềm khích khi tuyên bố cùng nhau phát triển vaccine phòng chống căn bệnh thế kỷ.
Từ lâu, tiến sĩ Gallo đã được ghi nhận là người liên kết HIV với bệnh AIDS, song Ủy ban Nobel về Sinh lý học và Y học năm 2008 đã chọn những người phát hiện ra nó, chứ không phải ông. Họ trao một nửa giải thưởng chung cho tiến sĩ Montagnier và tiến sĩ Barré-Sinoussi. (Nửa còn lại được trao cho tiến sĩ Harald zur Hausen của Đức “vì đã phát hiện ra virus u nhú ở người gây ung thư cổ tử cung”).
Trong bài phát biểu nhận giải, trái với quan điểm của các chuyên gia về AIDS khác, tiến sĩ Montagnier cho biết ông tin rằng HIV dựa vào các yếu tố khác để khiến căn bệnh bùng phát. Ông nói: “HIV là nguyên nhân chính nhưng cũng có thể có đồng phạm”. Montagnier đang đề cập đến các bệnh nhiễm trùng khác, có lẽ do vi khuẩn và hệ thống miễn dịch suy yếu.
Vào thời điểm đó, các bệnh liên quan đến AIDS đã giết chết hơn 25 triệu người và ước tính có khoảng 33 triệu người sống chung với HIV
Sau nghiên cứu HIV, tiến sĩ Montagnier chuyển sang các thí nghiệm phi truyền thống, khiến nhiều đồng nghiệp choáng váng và giận dữ. Một thí nghiệm công bố năm 2009 trên một tạp chí do ông thành lập đã tuyên bố rằng DNA phát ra bức xạ điện từ. Ông cho rằng một số DNA vi khuẩn tiếp tục phát ra tín hiệu rất lâu sau khi đã loại bỏ hết nhiễm trùng.
Trong một cuộc phỏng vấn năm 2010 với tạp chí Science, tiến sĩ Montagnier đã bảo vệ lý thuyết DNA của mình: “Đó không phải là trò lừa đảo. Đây là những hiện tượng có thật, đáng được nghiên cứu thêm.” Cùng năm đó, ông nhận chức giáo sư tại Đại học Jiao Tong ở Thượng Hải để tìm hiểu sự phát tín hiệu của DNA. Ông ở đó khoảng hai năm trước khi trở lại Paris.
Tiến sĩ Montagnier lại gây ra một cuộc náo động khác trong giới khoa học khi phát biểu tại một hội nghị về bệnh tự kỷ vào năm 2012, cho rằng dùng thuốc kháng sinh dài hạn có thể thành công chữa khỏi căn bệnh.
Tháng năm năm ngoái, trong một video, ông gây hoang mang dư luận khi tuyên bố rằng các chương trình vaccine Covid-19 là một “sai lầm không thể chấp nhận được” vì vaccine có thể tạo ra các biến thể của virus.
Và vào tháng một, trong một bài báo nêu quan điểm trên tờ The Wall Street Journal viết cùng giáo sư luật Jed Rubenfeld của Yale, Montagnier đã chỉ trích các quy định về vaccine của Tổng thống Biden. Hai tác giả cho biết việc chính phủ yêu cầu tiêm chủng mà không có bất kỳ bằng chứng nào cho thấy vaccine có hiệu quả trong việc ngăn chặn sự lây lan của mầm bệnh là “không hợp lý, không thể bào chữa về mặt pháp lý và đi ngược lại lợi ích công cộng”.
Tiến sĩ Montagnier tốt nghiệp tại Đại học Poitiers và Paris cũng như Sorbonne, nơi ông dạy sinh lý học. Ông làm việc tại Đơn vị Virus của Hội đồng Nghiên cứu Y khoa ở London từ năm 1960 đến năm 1963, trong đó có một năm công tác tại Viện Virus học ở Glasgow. Ông và một đồng nghiệp ở đó đã phát hiện ra virus RNA sợi đôi đầu tiên và một phương pháp mới để nuôi cấy tế bào ung thư.
Tiến sĩ Montagnier trở lại Paris để chỉ đạo một phòng thí nghiệm tại Viện Curie. Vào năm 1972, ông thành lập và chỉ đạo Đơn vị Ung thư Virus tại Viện Pasteur, nơi ông lãnh đạo nhóm phát hiện ra virus gây bệnh AIDS.
Ông qua đời ngày 8/2/2022 tại Neuilly-sur-Seine, ngoại ô thành phố Paris.