“Thời nắng lịm”, thời của nhạt nhòa tan rã

Thuộc thể loại tiểu thuyết gia đình, nơi có những đại diện xuất sắc như “Gia đình Buddenbrook” của Thomas Mann hay “Trăm năm cô đơn” của Gabriel Garcia Marquez, “Thời nắng lịm” khắc họa những năm tháng bình dị rồi tàn lụi của lần lượt các thế hệ nhà Umnitzer, đi cùng với sự tan rã của chủ nghĩa xã hội ở Đông Đức và Liên Xô. Tuy nhiên, thay vì những trang sử hoành tráng vẽ nên một thời đại với tầm vóc vĩ mô, người đọc được nhìn qua lỗ khóa bếp những câu chuyện đời sống không thể bình thường hơn bằng một giọng văn hài hước, linh hoạt, thú vị, chú trọng đến tâm lý và tâm thức con người.

Những năm 1950, ông bà Charlotte và Wilhem, những nhân sự cốt cán, cặp vợ chồng “theo phân công” của Đảng, từ Mexico quay về nhậm chức lãnh đạo Viện hàn lâm ở Đông Đức, một đất nước mới thành lập. Vài năm sau, con trai riêng của bà Charlotte là Kurt, từng du học bên Nga, cũng quay về xây dựng quê hương với cô vợ Nga, Irina. Thế rồi gia đình sinh con đẻ cái trong cái nước Đức ngăn đôi; họ xoay sở để sống trong thời buổi khó khăn nhưng vững lòng tin vào chế độ cho đến khi bức tường sụp đổ.

Toàn bộ câu chuyện được kể lại đều đều và nhịp nhàng, không thắt nút cũng không mở nút. Người đọc Việt Nam sẽ cảm thấy thân thuộc trên hết với những thuật ngữ đã thành sáo mòn của một đất nước nằm cùng hệ thống chính trị: nào tem phiếu, chợ đen đổi hàng hóa; nào những đồng chí vợ, đồng chí chồng, đồng chí bạn; nào thất sủng, mất quan điểm, khai trừ khỏi Đảng; nào các tác phẩm văn chương độc hại bị kiểm duyệt... Đông Đức đói nghèo dần hiện lại qua đời sống tằn tiện của gia đình nhà Umnitzer, nơi bà Charlotte uống cà phê bằng bột mì rang giả, nơi Tây Đức ngay bên kia bức tường bị coi là nước Mỹ.

Eugen Ruge lần lượt để cho các nhân vật được lên tiếng, tạo thành một bản bè mà qua đó tấm ảnh đại gia đình được khôi phục. Không kể theo lối trật tự tuyến tính mà sự nhảy cóc về thời gian mới là nét chủ đạo, tiểu thuyết chuyển từ góc nhìn của nhân vật này sang nhân vật kia, giúp rọi sáng đời sống tinh thần của toàn bộ các thành viên trong gia đình. Một Wilhem trở thành huyền thoại với những câu chuyện khi còn làm gián điệp qua mắt nhìn của bà vợ là một kẻ gàn dở và bốc phét không hơn không kém, nơi mọi chi tiết trong hồ sơ lí lịch đều là khai man. Một nhân vật từng là người ủng hộ chủ nghĩa xã hội, chuyên gia chuyên viết sách và thuyết giảng về Lenin nhưng sách lại không xuất bản được, còn bản thân chỉ mong chế độ thay đổi.

Cuộc vùng vẫy của Alexander, nhân vật chính, từ việc muốn trở thành hippie từ bé đến khao khát được nghe lại Rolling Stones khi phải đi bộ đội, rồi cuộc tẩu thoát giũ bỏ quê hương Đông Đức để sang Tây Đức hóa ra lại là một hành trình thất bại và mờ nhạt không mấy phần hấp dẫn so với những con người chọn tiếp tục sống ở chế độ cũ.

Eugen Ruge xây dựng được những nhân vật sống động, hài hước, châm biếm nhẹ nhàng. Với một chương mở đầu ít hấp dẫn hơn, mạch truyện bắt đầu khá dần lên khi các nhân vật phụ nữ được phép tham gia. Trải dài qua hai thế kỷ, đúng theo quy luật thời gian, gia đình Đông Đức ấy giờ đây đã tan rã, với những lý tưởng cộng sản đã nhạt nhòa, còn lại mình chú bé Sasha vỡ mộng ở xứ sở Mexico trong những câu chuyện thần tiên của bà nội Charlotte. Không nhằm ẩn dụ một cách ngớ ngẩn, dung tục rằng con người của xã hội chủ nghĩa rồi sẽ tan rã theo cái hệ thống ấy, sự thất bại của Sasha là sự thất bại của cá nhân, sự giằng co thoát khỏi một hệ hình lý tưởng đã sụp đổ, sự làm quen với những di sản của mất mát không thể khước từ.

Cần nói thêm rằng, bản dịch “Thời nắng lịm” của Hoàng Đăng Lãnh cũng vô cùng xuất sắc, với thứ tiếng Việt nhuần nhuyễn đến kinh ngạc, và độ chính xác tuyệt vời khi chuyển ngữ.