Hợp tác thử nghiệm XAV-19: Thêm hi vọng điều trị bệnh nhân COVID?

Hiện tại, hệ thống y tế đang chịu sức ép rất lớn từ lượng bệnh nhân nhiễm COVID đang được điều trị. Ngoài một số thuốc đã được nhập về từ Mỹ, vẫn cần có thêm những giải pháp điều trị hữu hiệu cho các bệnh nhân thể nhẹ và vừa để tránh tình trạng quá tải bệnh viện, nhất là khi chưa có dấu hiệu lui dịch. Hiện tại, ngành y đang có một ứng cử viên mới cho phương thức điều trị bệnh nhân thể nhẹ và vừa, đó là XAV-19, một dạng kháng thể đa dòng ở dạng dung dịch của công ty công nghệ sinh học Xenothera (Pháp), một công ty spinoff của tám nhà khoa học thuộc trường Đại học Nantes, phát triển. Mới đây, Bộ Y tế đã có buổi làm việc trực tuyến với công ty Xenothera về triển vọng hợp tác với bước đầu tiên là thử nghiệm lâm sàng giai đoạn ba, sau là mở rộng cơ hội đón nhận chuyển giao công nghệ để tự chủ sản xuất khi sản phẩm được phê duyệt.

Được thành lập từ tháng 6/2014, công ty Xenothera tập trung vào các loại thuốc sinh học mới trong lĩnh vực miễn dịch học và phát triển LIS1, một phương pháp điều trị để ngăn ngừa sự thải loại sau khi ghép tạng. Theo những thông tin đầu tiên mà Xenothera đưa ra thì Xav-19 hứa hẹn là một phương thuốc điều trị hữu hiệu.

Về nguyên tắc, người ta thường tạo ra các kháng thể đa dòng thường bằng cách tiêm kháng nguyên (ở đây là protein gai của virus) vào động vật (với XAV-19 là lợn) để kích thích đáp ứng miễn dịch, sau đó chiết xuất dung dịch từ huyết tương động vật để sản xuất ra kháng thể (GH-pAb). Do được tạo ra từ nhiều tế bào máu mà các kháng thể đa dòng có thể liên kết với nhiều phần kháng nguyên khác nhau, đó là điểm mạnh của kháng thể đa dòng so với đơn dòng.

Vậy cơ chế hoạt động của XAV-19 là gì? XAV-19 bắt chước phản hồi của hệ miễn dịch để tấn công SARS-CoV-2 với ba công đoạn: đầu tiên, chúng ngăn không cho virus bám dính vào tế bào, sau đó ra tay giết trực tiếp virus; phần thứ ba chính là chống viêm nhiễm, TS. Odile Duvaux, chủ tịch và đồng sáng lập của Xenothera, đã giải thích như vậy. Vậy trên thực tế thì XAV-19 có thực sự hứa hẹn? Trước câu hỏi này, TS. Duvaux cho biết, “Sau khi nhận được XAV-19 đúng 10 ngày, chúng tôi đã thử nghiệm và phát hiện ra nó có khả năng ngăn ngừa được tất cả các dạng viêm phổi”.

Ít ra đã có những kết quả thử nghiệm đầu tiên đã được công bố. Với “XAV-19, a novel swine glyco-humanized polyclonal antibody against SARS-CoV-2 spike, efficiently neutralizes B.1.1.7 British and B.1.351 South-African variants”, một bài báo ở dạng tiền ấn phẩm trên trang BioRxie do các nhà nghiên cứu của Xenothera, ĐH Nantes và ĐH Sorbonne thực hiện, thì sản phẩm XAV-19 có khả năng chống lại virus SARS-CoV-2 nguyên gốc ở Vũ Hán, đồng thời hiệu quả trong việc trung hòa biến thể virus Anh và Nam Phi. Đây là kết quả thực hiện ban đầu của nhóm nghiên cứu.

Từ những kết quả ban đầu, Xenothera đã tiến hành thử nghiệm lâm sàng, một cuộc chạy đua khá tốn kém. Một vài tháng trước khi bắt tay vào thử nghiệm lâm sàng, họ loan báo là cần khoảng 3 triệu euro cho giai đoạn đầu. Sau khi biết thông tin này ngân hàng đầu tư công Bpifrance đã lập tức thông báo hỗ trợ cho các nhà nghiên cứu. Nhờ vậy, công ty đã có thể sản xuất những mẻ đầu tiên của XAV-19.

Sau đó, họ tiếp tục nhận được 200.000 euro hỗ trợ từ hội đồng vùng, khởi điểm để họ có thể nghĩ đến việc thử nghiệm lâm sàng đợt đầu tiên tại Bệnh viện trường Đại học Nantes. Nhưng không chỉ có người Pháp cần đến giải pháp điều trị này, bởi Quỹ Đổi mới sáng tạo của Hội đồng châu Âu đã quyết định hỗ trợ Xenothera thử nghiệm lâm sàng với con số 10 triệu euro, cộng thêm 2,16 triệu euro từ Chương trình tăng tốc đổi mới sáng tạo châu Âu. Với hành động này, châu Âu muốn chứng tỏ họ muốn đóng góp vào việc nâng cấp quy mô của các công ty mang đẳng cấp thế giới của châu lục tại những lĩnh vực tiên tiến. Bà Mariya Gabriel, ủy viên hội đồng châu Âu phụ trách đổi mới sáng tạo, nghiên cứu, văn hóa và giáo dục cho rằng, Xenothera sẽ là ví dụ tốt về cách EU đang hỗ trợ các công ty nhỏ và vừa, các startup đưa ra các giải pháp kiểm soát đại dịch.

Ngay lập tức, Bộ Y tế Pháp cũng ký trước hợp đồng mua 30.000 liều XAV-19 với Xenothera ngay khi chưa có đầy đủ kết quả thử nghiệm lâm sàng. “Nếu tất cả diễn ra một cách tốt đẹp thì sản phẩm của chúng tôi có thể được chấp thuận và sẵn sàng được sử dụng vào mùa thu này”, TS. Duvaux nói trên tờ Le Monde.

Ở giai đoạn thử nghiệm lâm sàng đầu tiên, diễn ra từ mùa hè năm ngoái, với gần 400 bệnh nhân của 40 bệnh viện của Pháp tham gia từ tháng 9/2020 đến đầu năm 2021, giáo sư François Raffi, người phụ trách Khoa Truyền nhiễm Bệnh viện ĐH Nantes cho biết. Kết quả nghiên cứu đã được công bố trên tạp chí Trials. “XAV-19 có khả năng làm giảm đáng kể các biến chứng nặng do SARS-CoV-2 gây ra ở bệnh nhân bằng việc trung hòa virus một cách hiệu quả. Các lợi ích khác của nó là làm giảm tổn thương phổi và các tổn thương khác liên quan đến COVID-19 như chấn thương thận cấp tính, viêm cơ tim và nhiễm trùng thứ phát”, các tác giả cho biết như vậy trong công bố.

Hiện tại, Xenothera đã thuê Excelya, một tổ chức nghiên cứu hàng đầu châu Âu, làm thử nghiệm lâm sàng giai đoạn ba mang tên EUROXAV với sự tham gia của 722 bệnh nhân thể vừa đang điều trị ở các bệnh viện hoặc điều trị ở nhà tại năm quốc gia là Hy Lạp, Bulgaria, Romania, Tây Ban Nha và Thổ Nhĩ Kỳ. “Mục tiêu của pha này là để đánh giá hiệu quả của XAV-19, qua đó cho phép chúng tôi phân tích giá trị điều trị của XAV-19 trong nhiều tình huống lâm sàng mà hiện tại chưa có giải pháp điều trị thỏa đáng”, TS. Odile Duvaux, cho biết.

Trong buổi làm việc với Bộ Y tế Việt Nam, bà cũng cho biết, công ty sẵn sàng hợp tác mở rộng thử nghiệm giai đoạn ba tại Việt Nam và sẵn sàng trao đổi sâu hơn về việc chuyển giao công nghệ để Việt Nam có thể chủ động sản xuất trong tương lai.

Mặc dù hứa hẹn trong thử nghiệm tiền lâm sàng và lâm sàng như vậy nhưng khả năng thành công của XAV-19 vẫn còn chưa thật chắc chắn, theo cái nhìn của giới chuyên môn. Cũng như nhiều loại thuốc khác, nó không chỉ cần đến kết quả thử nghiệm giai đoạn ba về liệu lượng, độ an toàn và hiệu quả sử dụng mà cần phải thêm cả giai đoạn bốn trên một khoảng thời gian dài để xem có xuất hiện tác dụng phụ mà hiếm gặp hay không. Theo nhận định trên New York Times của nhà ung thư học và đạo đức y học người Mỹ Ezekiel Emanuel thì “chỉ 10% các sản phẩm được thử nghiệm lâm sàng trên người được Cơ quan Quản lý dược và thực phẩm (FDA) chấp thuận. Con số này cho chúng ta thấy sự khốc liệt và khó khăn của các loại thuốc vượt qua rào cản thử nghiệm lâm sàng để sẵn sàng cho con người sử dụng.

Những quy định này cũng không xa lạ với Việt Nam. Viết trên báo Sức khỏe và đời sống vào tháng tám vừa qua, PGS.TS. Nguyễn Thị Liên Hương nhận xét, trung bình không có tới 10 loại có đủ tiềm năng để cấp phép đưa vào thử lâm sàng giai đoạn 1 trên người và trong khoảng 10 loại chất thử lâm sàng trên người, trung bình chỉ một chất đi được qua đủ ba giai đoạn thử nghiệm lâm sàng để xin cấp phép là thuốc. Dù đã được đưa vào thử nghiệm lâm sàng nhưng ngươi ta cũng chưa thể khẳng định được sản phẩm thử nghiệm sẽ đem lại hiệu quả gì, dùng với liều bao nhiêu, trong thời gian như thế nào, cần theo dõi những gì, tác dụng phụ ra sao… Bởi trước khi có được kết quả cuối cùng và được Hội đồng đạo đức trong nghiên cứu y sinh, Bộ Y tế chấp thuận thì vẫn chưa thể chắc chắn được điều gì.

Những thất bại ở chặng cuối luôn xuất hiện, ngay cả trong trường hợp đã được các cơ quan quản lý dược thông qua. Gần nhất là trường hợp của thuốc kháng thể tổng hợp đơn dòng Bamlanivimab của Công ty Dược phẩm Eli Lilly (Mỹ) và AbCellera Biologics (Canada), vốn được chứng minh là hiệu quả tới 80% trong quá trình thử nghiệm lâm sàng. Vào tháng 11/2020, Bamlanivimab được FDA cho phép sử dụng khẩn cấp (EUA) để điều trị bệnh nhân COVID-19 thể nhẹ và vừa. Chính phủ Mỹ đã 950.000 liều thuốc này để diều trị kể từ tháng 12/2020. Tuy nhiên vào tháng 4/2021, FDA đã thu hồi giấy phép này bởi việc chỉ sử dụng duy nhất Bamlanivimab trong điều trị không thực sự hiệu quả trước các chủng mới lưu hành mà còn làm tăng nguy cơ rủi ro đến tính mạng người bệnh, theo các dữ liệu thu thập được.