CEFD: Phép cộng của tinh thần khoa học và tư duy thị trường

Vào năm 1999, khi phần nhiều các trường đại học mới chỉ tập trung vào hai mảng đào tạo và nghiên cứu mà ít quan tâm đến ứng dụng các sản phẩm nghiên cứu, Trung tâm Động lực học Thủy khí Môi trường (CEFD) được thành lập như một mô hình tiên phong để trường ĐH Khoa học tự nhiên thử nghiệm “công thức” nghiên cứu đi kèm với phát triển công nghệ và chuyển giao thị trường. Thuận lợi cho CEFD là thị trường đã có sẵn và rất tiềm năng khi nhu cầu về dự báo tình hình khí tượng thủy văn phục vụ sản xuất nông nghiệp, ứng phó và phòng tránh thiên tai lũ lụt… ngày càng gia tăng, tuy nhiên cái khó của CEFD là phải tự chủ.

PGS.TS Trần Ngọc Anh, giám đốc CEFD, nói vui, “Trung tâm vừa sinh ra đã phải tự bơi”. Là đơn vị tự chủ hoàn toàn, CEFD không có nguồn kinh phí thường xuyên như các đơn vị công lập khác, vì thế cán bộ của Trung tâm – phần lớn là các giảng viên thuộc ĐHKHTN kiêm nhiệm, chủ yếu sống dựa vào đồng lương giảng viên, khoản thu nhập thêm ở trung tâm đến từ việc tham gia thực hiện một số đề tài, dự án.

Với một đơn vị trực thuộc trường đại học như CEFD, tự chủ có phải là thách thức quá lớn? Trên thực tế, chính điều này mang lại hai thuận lợi cơ bản cho CEFD. Thứ nhất, với tư cách là đơn vị tự chủ, CEFD có một vị thế pháp lý đủ tốt để triển khai các hoạt động theo ý tưởng của ban giám đốc, đặc biệt là quyết định về tuyển dụng, bố trí nhân sự - CEFD có thể linh hoạt huy động chuyên gia theo nhiều hình thức khác nhau: toàn thời gian, kiêm nhiệm hay huy động theo từng dự án. Nếu là một đơn vị được Nhà nước “bao nuôi” sẽ rất khó triển khai như vậy, bởi các quy định và thủ tục phức tạp trong tuyển dụng và sử dụng cán bộ. Cũng nhờ tự chủ mà CEFD mới có thể “mạnh tay” đối ứng hơn 10% (khoảng 4 tỷ đồng) bằng tiền túi của mình để nhận được khoản tài trợ thông qua dự án đổi mới sáng tạo của FIRST vào năm 2017.

Ngược lại, là một đơn vị trong trường đại học, CEFD có thể tận dụng được nguồn lực chuyên gia dồi dào từ trường – 5/8 khoa hiện tại của trường đều có liên quan trực tiếp đến lĩnh vực hoạt động của Trung tâm (Địa lý, Địa chất, Môi trường, Sinh học, Khí tượng thủy văn). Việc duy trì một đội ngũ chuyên gia như vậy thường là gánh nặng kinh phí với các đơn vị tư nhân nhưng với CEFD thì mọi việc lại dễ dàng hơn bởi nhiều chuyên gia đã thuộc biên chế của ĐHKHTN nên chỉ phải trả công theo dự án họ tham gia.

Nhờ tận dụng lợi thế về chuyên gia đa lĩnh vực, sau một thời gian xoay xở tìm hướng đi, đến năm 2008 CEFD đã xác định được định hướng hoạt động là về lĩnh vực thủy khí nói chung với trọng tâm là phòng tránh, giảm nhẹ thiên tai và ứng phó với biến đổi khí hậu – mang tính liên ngành cao, thay vì chỉ giới hạn trong địa hạt môi trường biển như ban đầu.

Với những thuận lợi mà không nhiều đơn vị cùng lĩnh vực có được, CEFD có thể chủ động tìm hiểu thị trường, đấu thầu và thực hiện dự án cũng như chuyển giao công nghệ cho nhiều đơn vị, địa phương. Tính đến nay, CEFD đã có hơn 60 dự án trải dài trên toàn quốc, trong đó có nhiều dự án quốc tế với chủ thầu là World Bank, Đại sứ quán Đan Mạch… với trị giá lên đến gần 3 triệu USD. Đây là một con số ấn tượng đối với một đơn vị công tuy nhiên để có được những thành công này, CEFD đã phải liên tục tích lũy năng lực trong nhiều năm.

Nhớ lại thời điểm đầu mới thành lập, chưa gây dựng được uy tín, PGS. Ngọc Anh nói: “Thông thường muốn có dự án thì cần phải có kinh nghiệm tốt, nhưng với đơn vị mới bắt đầu làm thì làm gì có kinh nghiệm”. Anh ví von một cách hình ảnh “đây là bài toán con rắn cắn đuôi mãi không có hồi kết”, và chỉ có cách giải quyết duy nhất là kiên trì tiến dần từng bước. Trong những ngày đầu, CEFD chấp nhận tất cả mọi lời đề nghị công việc tới Trung tâm, kể cả những việc mà chi phí thu được rất thấp, có khi không đủ bù chi phí thực hiện, với mong mỏi “làm để tích lũy năng lực”.

Ban đầu, CEFD chọn giải pháp liên doanh với một vài đơn vị quốc tế có uy tín để làm nhà thầu “phụ của phụ”, nhưng “chen” được vào dự án. Những phần việc tương đối nhỏ đó giúp CEFD tranh thủ cơ hội học hỏi, đào tạo chuyên gia trong nước đạt tầm quốc tế. Đây là cơ sở quan trọng để Trung tâm nhích dần tỷ lệ tham gia thực hiện các dự án cùng các đơn vị quốc tế. Với cách làm như vậy, đến thời điểm hiện tại, về cơ bản khi tham gia dự án quốc tế tại Việt Nam, Trung tâm đủ năng lực và kinh nghiệm đảm nhận toàn bộ phần chuyên gia trong nước. “Trước đây họ làm chính, mình phụ. Còn giờ mình làm chính, họ phụ” – PGS. Ngọc Anh tổng kết.

Không chỉ là thực hiện dự án đó cho các “nhà thầu” quốc tế, CEFD còn quan tâm phát triển các mô hình tính toán để có thể chuyển giao cho các địa phương, qua đó giúp họ chủ động áp dụng vào tình hình thực tế địa phương. Ví dụ năm 2010, khi biết GS.TS Trần Tân Tiến có đề tài nghiên cứu “Xây dựng quy trình công nghệ dự báo liên hoàn bão, sóng và nước dâng thời hạn trước ba ngày”, CEFD đã chủ động phối hợp cùng ông triển khai kết quả nghiên cứu thành công nghệ để ứng dụng cho các khu vực cụ thể ở Quảng Ngãi.

Trong trường hợp này, mô hình của nhà nghiên cứu chỉ là bộ khung, còn các nhà nghiên cứu ở Trung tâm với thực tế kinh nghiệm đã bổ sung thêm nhiều kết nối dữ liệu khác và các tham số thực địa để tạo thành mô hình phù hợp cho Quảng Ngãi. Khi đề cập đến quá trình chuyển đổi sản phẩm nghiên cứu thành công nghệ chuyên dụng, PGS. Ngọc Anh chia sẻ, cùng một mô hình tính toán nhưng mỗi địa phương có đặc thù địa lý, khí tượng thủy văn khác nhau nên sản phẩm dành cho mỗi nơi “phải được may đo, tùy chỉnh phù hợp với đúng khu vực”.

Để đáp ứng được yêu cầu này, cán bộ của CEFD đòi hỏi vừa phải thành thạo nhiều mô hình tính toán, vừa phải có am hiểu về thực tế, nghĩa là phải đi thực địa nhiều, bản thân là nhà quản lý nhưng PGS. Ngọc Anh cũng phải dành đến ¼ thời gian trong năm để đi thực địa.

Có trong tay các mô hình tính toán chuyên dụng và có những hiểu biết căn bản về tình hình địa chất, thủy văn nhiều địa phương nhưng điều đó vẫn chưa đảm bảo một thị trường bền vững cho CEFD. Để có được điều đó, Trung tâm chủ động “bảo hành” sản phẩm của mình bằng hàng loạt hoạt động thử nghiệm và kiểm định, giữ cho công cụ và mô hình tính toán của mình đạt độ chính xác, phù hợp với yêu cầu của địa phương. Thậm chí, để tạo điều kiện cho họ áp dụng tốt mô hình, CEFD còn phải tổ chức khóa đào tạo cho cán bộ địa phương, giúp họ hiểu và sử dụng thành thạo các công cụ này – đây là những giá trị gia tăng mà CEFD hướng đến.

Theo quan điểm của PGS. Ngọc Anh, bên cạnh chất lượng sản phẩm thì mục tiêu của CEFD là phải cung cấp đúng sản phẩm mà người dùng cần. Tuy nhiên, cũng giống như Iphone – khách hàng không biết họ có nhu cầu về điện thoại cảm ứng cho đến khi nhà sản xuất chỉ ra nó, các địa phương nhiều khi cũng không biết đến việc cần một phần mềm quản lý về thủy khí có thể lập bản đồ kỹ thuật về tình hình ngập lụt theo nhiều kịch bản khác nhau khi được nhập thông số, qua đó có được những quyết định chính xác đúng thời điểm, tránh thiệt hại về của cải vật chất, thậm chí cả con người, trước những rủi ro thiên tai.

Đối với quyết định di dân khi có lũ, hiện nay đã có công nghệ nhưng ở hầu hết địa phương, các cán bộ vẫn còn dựa vào kinh nghiệm, vì họ không biết và cũng không nghĩ là có một thứ công nghệ có thể “giúp” họ. Vậy làm cách nào để họ biết đến công nghệ này? Thường xuyên đi thực địa, Trung tâm có điều kiện tiếp xúc với nhiều địa phương, kịp thời nắm bắt những yêu cầu của họ và giới thiệu những mô hình tính toán CEFD hiện có.

Ví dụ như trước đây khi đi khảo sát thủy điện sông Tranh, CEFD có trao đổi với Sở tài nguyên môi trường tỉnh Quảng Nam, và biết họ đang gặp vấn đề về cấp phép khai thác nước ngầm – yếu tố gần như bắt buộc nếu muốn thu hút các nhà đầu tư đến với tỉnh (bởi chi phí dẫn nước từ nơi khác rất cao) nhưng khai thác ở khu vực nào và khai thác bao nhiêu là hợp lý? – đây là những điều Sở tài nguyên Quảng Nam rất băn khoăn. Vì thế CEFD đã đề xuất đề án “Khoanh vùng cấm, vùng hạn chế, vùng phải đăng ký khai thác, sử dụng nước dưới đất trên địa bàn tỉnh Quảng Nam” và xây dựng phần mềm quản lý cấp phép để thay thế cho việc cấp phép bằng giấy hiện nay. UBND tỉnh cuối cùng đã đồng ý, cấp ngân sách hơn 1,3 tỷ VNĐ thực hiện đề án và sẽ kết thúc vào tháng 8/2019.

Tuy nhiên, không phải mọi nơi đều thông thuận như ở Quảng Nam, nhiều trường hợp, CEFD phải đến tận địa phương để chào hàng cho họ về công nghệ mới và không chắc sẽ nhận được cái gật đầu. Chi phí của những chuyến đi như vậy Trung tâm phải chấp nhận bỏ tiền túi bởi theo PGS. Ngọc Anh: “CEFD phải đi trước, phải khai phá thị trường. Bởi nếu như đợi mọi thứ đã hình thành [địa phương đã có ý tưởng về công nghệ để mời thầu] thì cạnh tranh sẽ khó hơn nhiều.”