Kon Plông là một huyện miền núi nằm ở phía đông bắc tỉnh Kon Tum, ở độ cao 1.000 đến 1.500 m so với mực nước biển; tiếp giáp với tỉnh Quảng Nam, tỉnh Gia Lai và tỉnh Quảng Ngãi. Tổng diện tích rừng hiện nay ở huyện Kon Plông khoảng hơn 84.000 héc ta.
Sau nhiều tháng khảo sát thực địa tại rừng Kon Plông, Tổ chức FFI và Trung tâm GreenViet đã phát hiện một số loài động vật đang bị đe dọa tuyệt chủng, bao gồm Chà vá chân xám, Vượn má vàng Trung Bộ, Cầy vằn, Gấu ngựa, Cu li nhỏ, Rái cá, Mèo rừng và nhiều loài động vật quý hiếm khác của Việt Nam.
Khởi động từ năm 2016, các khảo sát có hệ thống của FFI đã phát hiện quần thể khoảng 500 cá thể Chà vá chân xám tại Kon Plông và gần đây phát hiện thêm hơn 100 cá thể Vượn má vàng Trung Bộ. Cả hai loài này đều đang bị đe dọa tuyệt chủng. Chà vá chân xám chỉ được tìm thấy ở Việt Nam và là một trong số các loài được xếp hạng ‘Cực kỳ nguy cấp’, mức cao nhất trong Danh lục đỏ IUCN. Quần thể ở Kon Plông và quần thể tại Vườn quốc gia Kon Ka Kinh ở Gia Lai có khả năng là hai quần thể lớn nhất còn lại của loài này.
Chà vá chân xám tại Kon Plông, Kontum. Ảnh: Trịnh Đình Hoàng – FFI.
Bên cạnh đó, các khảo sát bẫy ảnh chuyên sâu với sự phối hợp của Viện Nghiên cứu động vật Leibniz (IZW), sử dụng 130 bẫy ảnh Panthera (camera được kích hoạt từ xa bằng cảm biến chuyển động, cho phép các nhà khoa học ghi lại hình ảnh của động vật hoang dã khó nắm bắt ở những địa điểm xa xôi hoặc khó tiếp cận) đã ghi lại được hình ảnh của 121 loài động vật có vú và chim, trong đó có một số loài cực kỳ nguy cấp và đặc hữu.
Điển hình như quần thể Cầy vằn đã được tìm thấy một cách đáng ngạc nhiên ở nhiều nơi tại Kon Plông. Đây là loài thú ăn thịt nhỏ, xếp loại ‘Nguy cấp’ trong danh lục đỏ của IUCN và có tầm quan trọng quốc tế. Loài này đã bị tuyệt chủng hoặc bị bẫy bắt tại nhiều nơi, ngay cả tại các vườn quốc gia và khu bảo tồn của Việt Nam.
Bên cạnh đó, Kon Plông cũng là nơi sinh sống của nhiều loài chim đặc hữu của Việt Nam và khu vực như Khướu Kon Ka Kinh, Khướu Ngọc Linh và một số loài thực vật đặc hữu khác.
Cu li nhỏ tại Kon Plông. Ảnh: Oliver – FFI.
Những kết quả này cho thấy rừng Kon Plông là một trong những khu vực có giá trị lớn nhất cho bảo tồn không chỉ ở Kon Tum mà cả Việt Nam và khu vực.
“Kon Plông được cho là khu vực rừng quan trọng nhất của Việt Nam nằm ngoài hệ thống rừng đặc dụng. Đây không chỉ là khu vực có nhiều loài đặc hữu, quý hiếm mà còn là hành lang kết nối duy nhất giữa khu vực phía Nam dãy Trường Sơn (kết thúc ở Quảng Nam) và khu vực phía Đông dãy Trường Sơn (kéo dài đến Gia Lai và hơn nữa),” ông Josh Kempinski – Giám đốc Chương trình Việt Nam, Tổ chức Fauna & Flora International, cho biết.
Mặc dù có giá trị về mặt đa dạng sinh học cao, rừng Kon Plông hiện vẫn đang đối mặt với nhiều mối đe dọa như nạn săn bắn, khai thác gỗ bất hợp pháp, nạn phá rừng và sinh cảnh bị phân mảnh do mở rộng canh tác nông nghiệp, làm đường, thủy điện và điện gió,...
Ngoài ra, bất chấp những nỗ lực đáng kể của các cơ quan thực thi pháp luật nhằm kiểm soát việc săn bắn bất hợp pháp, ở Kon Plông vẫn còn nhiều trường hợp các loài động vật như tê tê, gấu, linh trưởng và chim trở thành mục tiêu cho các đối tượng săn trộm. Động vật hoang dã ở Kon Plông thường bị dem đi bán ở các tỉnh thành khác, gây nên áp lực hơn bao giờ hết cho khu rừng.
Việc bẫy bắt ảnh hưởng đến nhiều loài động vật từ linh trưởng, thú ăn thịt, đến các loài chim và thú nhỏ. Có rất nhiều loài động vật được tìm thấy trong tình trạng bị thối rữa ở trong rừng. Thợ săn đặt bẫy trong rừng khá nhiều, có thời điểm, có thể bắt gặp hàng trăm chiếc bẫy được đặt dọc theo hơn 2km đường rừng. Động vật bị bẫy, đặc biệt là những loài có giá trị cao, sẽ được bán cho những người thu mua để làm thức ăn, làm thuốc hoặc vận chuyển đến các tỉnh và thành phố khác để tiêu thụ. Qua một số vụ việc được ghi nhận trên các phương tiện truyền thông gần đây, có thể thấy Kon Tum hiện đang được xem là nguồn cung cấp các loài động vật quý hiếm và nguy cấp đến các vùng khác của Việt Nam.
Hiện nay các khu vực rừng ở Kon Plông đang được quản lý cho dịch vụ lâm nghiệp và phòng hộ đầu nguồn nên các giá trị về đa dạng sinh học quan trọng vẫn chưa được chú trọng. Do vậy, điều khẩn thiết trước mắt là sự can thiệp kịp thời vào công tác bảo tồn đa dạng sinh học thông qua sự phối hợp của các tổ chức xã hội và cơ quan chính quyền. Ưu tiên hàng đầu và vô cùng cấp bách hiện nay là thành lập một khu bảo tồn để bảo vệ khu vực rừng nguyên sinh còn lại này của Việt Nam một cách hợp pháp và hiệu quả.
“Với những thông tin quan trọng về đa dạng sinh học mà các nhà khoa khọc mới ghi nhận gần đây, rừng Kon Plông xứng đáng là một khu bảo tồn thiên nhiên có giá trị ở khu vực Tây Nguyên. Bên cạnh những lợi ích về bảo vệ thiên nhiên, bảo tồn, khu vực này sẽ góp phần nâng cao các giá trị dịch vụ du lịch bền vững cho Kon Plông,” ông Trịnh Lê Nguyên – Giám đốc Trung tâm PanNature, cho biết.
FFI và GreenViet đang phối hợp với các cơ quan chính quyền và cộng đồng địa phương để thành lập một khu bảo tồn với sự hỗ trợ của Viện Nghiên cứu Động vật Hoang dã và Vườn thú Leibniz (IZW), Quỹ Darwin (Chính phủ Anh), Quỹ Rainforest Trust và Stiftung Artenschutz.