Norte Chico là nền văn minh cổ xưa phát triển ở Peru cách đây khoảng 5.000 năm, trong thời kỳ Tiền Columbus. Dựa trên các bằng chứng khảo cổ, giới khoa học xác nhận đây là nền văn minh lâu đời nhất được biết đến ở châu Mỹ.
Các trung tâm dân cư lớn của nền văn minh Norte Chico nằm cách khoảng 200 km về phía Bắc của thủ đô Lima, tại khu vực ngày nay là vùng Norte Chico ở duyên hải Bắc Trung Bộ Peru. Nền văn minh Norte Chico còn được gọi là Caral hoặc Caral-Supe, bởi vì các nhà nhà nghiên cứu phát hiện nhiều bằng chứng khảo cổ nhất về nền văn minh này tại thành phố Caral ở Thung lũng Supe.
Dựa trên kết quả xác định niên đại cổ vật bằng carbon phóng xạ, giới khoa học kết luận thời kỳ hình thành nền văn minh Norte Chico là vào khoảng thiên niên kỷ thứ 4 trước Công nguyên. Trong khi đó, thời kỳ phát triển thịnh vượng nhất của nó vào khoảng thiên niên kỷ 3 trước Công nguyên. Cư dân của nền văn minh Norte Chico sống trong vùng đất nội địa đã phát triển cùng khoảng thời gian với những cộng đồng ven biển đầu tiên ở Peru – chủ yếu là các làng chài. Điều này thách thức quan điểm trước đây cho rằng tất cả các nền văn minh đầu tiên ở Peru và phần còn lại của Nam Mỹ đều bắt nguồn ở khu vực ven biển.
Điều thú vị là những cộng đồng dân cư ven biển và người dân sống ở vùng Norte Chico vẫn tồn tại một mối quan hệ phụ thuộc chặt chẽ lẫn nhau. Người dân Norte Chico trồng bông nhằm đổi lấy cá của làng chài ven biển. Ngược lại, các ngư dân sử dụng bông đổi được để làm lưới bắt cá.
“Tại khu vực Norte Chico, xã hội săn bắn hái lượm thô sơ đã phát triển thành một mô hình tổ chức xã hội phức tạp hơn rất nhiều”, Alvaro Ruiz, nhà nghiên cứu tại Đại học Northern Illinois cho biết. “Chúng ta cần phải nhìn nhận lại quá trình hình thành các nền văn minh trong giai đoạn đầu ở Peru và cả Nam Mỹ”.
Các tàn tích nổi bật nhất của nền văn minh Norte Chico là những công trình kiến trúc đồ sộ. Dễ thấy nhất trong số đó là các kim tự tháp phục vụ mục đích nghi lễ. Họ thường xây kim tự tháp bằng đá có dạng bậc thang, đáy hình chữ nhật. Chỉ riêng ở Caral, giới khảo cổ đã phát hiện 6 kim tự tháp khổng lồ, trong đó lớn nhất là Kim tự tháp Pirámide Mayor (Kim tự tháp Lớn). Chúng được xây dựng bằng cách xếp chồng lần lượt các túi làm từ cây sậy chứa đầy đá với nhau, cho đến khi tạo thành hình dạng của kim tự tháp.
Điểm đặc biệt là ở Caral không hề có những dấu tích của vũ khí, chiến tranh và thậm chí không có cả những bức tường bao quanh các công trình. Cuộc sống của những cư dân nơi đây khá yên bình.
Ngoài kim tự tháp, nền văn minh Norte Chico còn được biết đến với nhiều công trình kiến trúc độc đáo khác như đền thờ, nhà hát, quảng trường hình tròn lõm xuống. Họ cũng rất giỏi trong việc xây dựng các kênh mương thủy lợi để cải thiện điều kiện canh tác nông nghiệp. Tất cả công trình kiến túc lớn của nền văn minh Norte Chico đều nằm gần các kênh tưới tiêu, điều này cho thấy tầm quan trọng của kênh đào trong đời sống hằng ngày của họ.
Nền văn minh cổ đại không có đồ gốm
Căn cứ vào các đồ vật khai quật được thuộc về nền văn minh Norte Chico, không có bằng chứng nào cho thấy họ sở hữu công nghệ làm gốm. Điều này khá kỳ lạ, bởi vì người ta thường cho rằng con người có kỹ năng làm gốm trước khi biết cách xây dựng các công trình kiến trúc đồ sộ. Việc thiếu hụt các đồ tạo tác bằng gốm kèm theo nghệ thuật trang trí sơ sài cho thấy nền văn minh Norte Chico gần như không có nghệ thuật thị giác nào đáng kể.
Những cư dân Norte Chico nướng chín thức ăn trực tiếp trên lửa thay vì đun chúng trong các nồi làm bằng đất nung. Họ sử dụng quả bầu khô để đựng thực phẩm và nước uống. Trên một số quả bầu khai quật được, các nhà khảo cổ phát hiện hình vẽ có thể đại diện cho một vị thần. Điều này cho thấy nền văn minh Norte Chico đã xuất hiện hệ thống niềm tin tôn giáo.
Căn cứ vào bằng chứng khảo cổ, các khu định cư của nền văn minh Norte Chico đã bị bỏ hoang sau năm 1800 trước Công nguyên. Mặc dù không rõ nguyên nhân tại sao điều này xảy ra, nhưng các học giả suy đoán cư dân Norte Chico đã di cư đến các vùng đất khác trên lãnh thổ Peru, mang theo cả những thành tựu về nông nghiệp và văn hóa của họ.
“Có thể họ đã mang theo kỹ thuật tưới tiêu lên phía Bắc và đi sâu xuống phía Nam, giúp mang lại năng suất nông nghiệp cao hơn cho những vùng họ đặt chân đến”, Winifred Creamer, nhà nhân chủng học tại Đại học Northern Illinois (Mỹ), cho biết. Creamer tin rằng có thể những nền văn hoá Andes lớn khác, như nền văn minh Chavin phát triển cách đây 3.000 năm, bắt nguồn từ con cháu người Norte Chico, hoặc đã bị ảnh hưởng bởi họ.
Một lời giải thích khác được nhiều người chấp nhận bắt nguồn từ các nghiên cứu tại di chỉ khảo cổ Vichama ở Thung lũng Supe. Ngay trước khi người Norte Chico rời khỏi nhà, họ đã khắc hình ảnh con rắn và những người gầy gò, tiều tụy lên tường. Điều này cho thấy, người dân sống trong khu định cư có vẻ như đang bị chết đói, thiếu nước, và họ chuyển đến nơi khác với hy vọng có cuộc sống tốt đẹp hơn.
Hiện nay, vẫn còn những tranh cãi về việc liệu xã hội Norte Chico đã thực sự được coi là nền văn minh hay chưa. Một xã hội cần phải hội tụ đủ nhiều yếu tố và điều kiện khác nhau để trở thành nền văn minh, và có vẻ như Norte Chico đang thiếu một vài trong số chúng. “Một số ít nhà khoa học cho rằng Norte Chico không phải là nền văn minh. Họ có quá ít tác phẩm nghệ thuật và tạo vật. Một tiêu chí khác cho một nền văn minh là sự đô thị hóa, nhưng chúng ta chưa biết những trung tâm dân cư của người Norte Chico đã được coi là đô thị hay chưa”, Creamer nói. Do đó, một số người thích sử dụng thuật ngữ “xã hội phức tạp” hơn là “nền văn minh” khi đề cập đến Norte Chico.