Công chúa Như Mai, con gái trưởng vua Hàm Nghi, là phụ nữ đầu tiên của Việt Nam đỗ thạc sĩ Nông lâm và giành danh hiệu thủ khoa, vượt qua rất nhiều người Pháp.
Năm 1885, Kinh đô Huế thất thủ, quan đại thần Tôn Thất Thuyết cùng vua Hàm Nghi rời ra Tân Sở. Tại đây, vua ra chiếu Cần Vương, kêu gọi nhân sĩ cả nước giúp vua chống Pháp.
Cuối năm 1888, khi phong trào Cần Vương đang lên cao thì vua Hàm Nghi bị Pháp bắt. Năm 1889 vua Hàm Nghi bị thực dân Pháp đưa lên tàu đến Alger (thủ đô Algérie, Bắc Phi) và bị giam lỏng tại làng El Biar.
 |
Chân dung công chúa Như Mai: Ảnh: Tư liệu. |
Tuy sống ở xứ người, nhưng vua Hàm Nghi rất chịu khó học tiếng Pháp và giữ cách ăn mặc của người Việt Nam với khăn xếp áo dài. Vào năm 1904, vua Hàm Nghi lấy vợ là bà Laloe, con gái chánh án tòa án Alger và sinh được 3 người con, là công chúa Nguyễn Phúc Như Mai (1905-1999), công chúa Nguyễn Phúc Như Lý (1908-2005), hoàng tử Minh Đức (1910-1990).
Trong cuốn "Các vương phi, công chúa, nữ cung triều Nguyễn", tác giả Tôn Thất Bình viết, công chúa Như Mai được gửi về Paris học, thi vào Đại học Nông lâm, đỗ thứ năm. Suốt thời gian học, công chúa là sinh viên giỏi.
Tốt nghiệp thủ khoa thạc sĩ Nông lâm ở Pháp, công chúa Như Mai trở lại Alger sống với vợ chồng vua Hàm Nghi, sau đó quay lại Pháp làm việc và tiếp tục học thêm, lấy bằng về Hóa học. Bà làm việc tại Viện Nghiên cứu Nông nghiệp Pháp, rồi đến tỉnh Dordogne và Correze. Tại tỉnh Correze quê mẹ, công chúa đã mang những gì học được hỗ trợ dân nghèo kỹ thuật trồng trọt nên rất được quý trọng.
Nhà nghiên cứu Nguyễn Đắc Xuân cho biết thêm, công chúa Như Mai lúc học đại học có phong cách sống rất đơn giản giống vua Hàm Nghi, cách ăn mặc như phụ nữ Việt Nam, không giống phụ nữ Pháp lúc bấy giờ.
Mặc dù sống ở Correze nước Pháp nhưng công chúa Như Mai luôn nhớ đến tuổi thơ ở biệt thự Gia Long (Alger). Sau khi vua Hàm Nghi mất, bà cùng các em Như Lý, Minh Đức đưa hài cốt vua từ Alger về Pháp an táng trong nghĩa trang gia đình tại làng Thonac tỉnh Dordogne, gần tỉnh Correze. Vợ vua Hàm Nghi là bà Laloe cũng theo công chúa Như Lý, Như Mai về Pháp sinh sống. Năm 1974, vương phi Laloe mất và được an táng trong khu lăng nơi chôn vua Hàm Nghi. Để tỏ lòng chữ hiếu với cha mẹ, công chúa Như Mai không lấy chồng.
Ông Nguyễn Đắc Xuân cho biết, trước đây công chúa Như Lý (em gái công chúa Như Mai) lúc còn sống, trao đổi qua điện thoại nói khi về già, công chúa Như Mai sống nhiều năm trong viện dưỡng lão. Sau khi mất, hài cốt của bà được an táng trong nghĩa trang của gia đình, gần mộ vua Hàm Nghi.