Bản đồ, dân tộc và lịch sử

Benedict Anderson định nghĩa các dân tộc là “những cộng đồng tưởng tượng”; và một trong những cách chúng được tưởng tượng ra là thông qua in ấn.

Mười một năm sau (1994), được gợi cảm hứng từ khái niệm này, Thongchai Winichakul đã công bố một tác phẩm quan trọng về lịch sử Thái Lan mang tên Vẽ bản đồ Siam: Lịch sử về địa-thể của một quốc gia (Siam Mapped: A History of the Geo-body of a Nation, Honolulu: University of Hawaii Press, 1994); mà trong đó, Thongchai lưu ý tầm quan trọng của các tấm bản đồ hiện đại trong việc kiến tạo ý thức dân tộc.

Tiến sĩ Thongchai Winichakul, người Thái, là giáo sư danh dự ngành lịch sử Đông Nam Á tại Đại học Wisconsin, Madison (Mỹ); Chủ tịch Hiệp hội Nghiên cứu Châu Á năm 2013.

Thật đáng kể để nhắc lại, chính B. Anderson đã trích dẫn nhiều từ Siam Mapped để đưa “ngược” vào Imagined Communities khi tái bản có sửa đổi (1991, 2006); và bản tiếng Nhật của Siam Mapped đã nhận Giải thưởng Lớn châu Á-Thái Bình Dương lần thứ 16 của Báo Mainichi (Nhật) và Hội đồng Nghiên cứu các Vấn đề châu Á (AARC) năm 2004.

Siam Mapped, ngoài phần giới thiệu và kết luận, gồm có 8 chương.

Tính trạng quốc gia (nationhood: sự độc lập chính trị hoặc sự tồn tại như một quốc gia riêng biệt của một lãnh thổ) và sự nhận dạng hai chiều thuận nghịch của thuật ngữ đó được nhấn mạnh trong phần nhập đề, bên cạnh các khái quát về người Thái, nước Siam như một công trình văn hóa, việc nghiên cứu Thái …

Tính trạng quốc gia có một sức mạnh to lớn có thể gắn kết một cộng đồng mà các thành viên không bao giờ biết nhau. Sức mạnh này có thể khiến người ta hy sinh cuộc sống vì nó.

Chương 1 khám phá một số quan niệm bản địa về không gian, cả các quan niệm vũ trụ hay tôn giáo và các quan niệm tục tĩu hoặc trần tục. Nó chỉ ra rằng các xã hội tiền hiện đại không bao giờ khai thác kiến ​​thức và công nghệ để hình thành không gian.

Chương 2 đưa ra phương thức trong đó quá trình chuyển đổi kiến ​​thức địa lý có thể diễn ra. Bằng cách nghiên cứu các sách giáo khoa Siam đầu tiên về địa lý, chương này xem xét sự dịch chuyển kiến ​​thức thông qua hoạt động ký hiệu học.

• Chương 3 - Ranh giới

Ba chương tiếp theo nghiên cứu sự dịch chuyển của kiến ​​thức địa lý trong ba đấu trường khái niệm và thực tiễn chính: ranh giới, chủ quyền lãnh thổ và đường biên. Tại đây, địa lý hiện đại đã loại bỏ các quan niệm bản địa và tự khẳng định mình là một kiến ​​thức mới, đúng sự thật, theo những cách khác nhau và liên quan đến các vấn đề khác nhau trên mọi biên giới nước Siam. Trong mọi trường hợp, sự loại bỏ cái cũ luôn diễn ra trong giới hàn lâm, giới ngoại giao và thực tiễn chính trị; trong các cuộc chiến tranh và các mối quan hệ lân bang, thậm chí trong các tài liệu tương ứng cũng như trên bề mặt thực địa.

Chương 6 mô tả cách lập bản đồ đã đóng vai trò quyết định trong việc tạo ra một loại nước Siam mới. Hoạt động song song với lực lượng quân sự, việc lập bản đồ đã cho phép cả dự đoán và thực hiện những gì nước Siam nên có. Địa-thể (geo-body) của một quốc gia nổi lên.

Tác giả đã sáng tạo ra một thuật ngữ mà nay đã được công nhận rộng rãi: geo-body (sử gia Liam Kelley đặt thuật ngữ Việt tương ứng là Địa-thể). Geo-body là sự xác định cụ thể nhất của một quốc gia, không chỉ lãnh thổ mà còn gồm các giá trị và phong tục tập quán của lãnh thổ đó.

• Chương 7 - Địa-thể

Chương 7 và 8 thảo luận về cách diễn ngôn của Địa-thể đã định hình kiến ​​thức về nước Siam theo cách đặc biệt phục vụ cho sự tồn tại của chính nó. Địa-thể mới đã định hình cách mà quá khứ của nước Siam được nhìn và biết đến. Trên thực tế, thời điểm xuất hiện của chính Địa-thể đã đóng một vai trò quan trọng trong việc tạo ra một phác họa địa đồ mới của lịch sử Thái Lan; đã thống trị ý thức lịch sử Thái trong suốt thế kỷ XX và chắc chắn sẽ như vậy trong nhiều năm tới.

Quyền bá chủ của địa lý hiện đại, việc lập bản đồ và Địa-thể của một quốc gia mạnh hơn nhiều so với chúng ta tưởng. Điều này đúng không chỉ với người Thái mà còn mở rộng cho nhiều trường hợp khác trên thế giới.

Siam Mapped là tác phẩm học thuật nổi tiếng nhất của Thongchai. Tác phẩm đã khám phá nguồn gốc, hiến pháp và sự hiện diện của tính trạng quốc gia Thái. Với một trí tuệ đáng kinh ngạc, Thongchai truy tìm các khía cạnh văn hóa, chính trị và quân sự của cuộc đối đầu và xung đột giữa hai “diễn ngôn địa lý”: một tiền hiện đại, bản địa, và một hiện đại, có nguồn gốc phương Tây, gắn liền với biên giới quốc gia, tính trạng quốc gia và bản sắc dân tộc. Với Siam Mapped, Thongchai trình bày một cách tiếp cận mới thú vị và màu mỡ cho sự xuất hiện của quốc gia và chủ nghĩa dân tộc hiện đại.

Các học giả cũng đã có góc nhìn “Siam Mapped” với lịch sử Việt Nam. Ví dụ, trong bài “Địa-thể của Việt Nam” (“The Geo-Body of Vietnam”) của Liam Kelley (http://leminhkhai.wordpress.com/2012/03/13/the-geo-body-of-vietnam/) có nói khá chi tiết về bài viết của GS Momoki Shiro (Nhật) năm 2010, nhan đề “Quốc gia và địa-thể ở Việt Nam thời hiện đại sơ kỳ: Nghiên cứu sơ bộ qua các nguồn tư liệu về thuật phong thủy” (“Nation and Geo-Body in Early Modern Vietnam: A Preliminary Study through Sources of Geomancy”) in trong sách Southeast Asia in the Fifteenth Century: The China Factor (Đông Nam Á ở thế kỷ XV: Nhân tố Trung Hoa).

Bởi vậy, việc xuất bản cuốn Vẽ bản đồ Siam: Lịch sử về địa-thể của một quốc gia bằng tiếng Việt là việc cần nghĩ tới.