EU đã lựa chọn được sáu dự án nghiên cứu – trong các lĩnh vực từ y tế, năng lượng đến trí tuệ nhân tạo và di sản văn hóa – để chạy đua trở thành một trong những sáng kiến khoa học “lá cờ đầu” trị giá tỷ euro.

Dự án Time Machine nhằm phát triển những phương pháp cho phép tìm kiếm số trên các hồ sơ lịch sử về các thành phố châu Âu.

6 ứng cử viên đã được chọn từ danh sách 16 đề xuất trong tháng 12/2018. Vào ngày 1/3/2019, mỗi nhóm nghiên cứu sẽ nhận được khoản đầu tư trị giá 1 triệu euro để phát triển thành một đề xuất khả thi chi tiết vào năm tới. Ba nhóm xuất sắc nhất trong số này sẽ được chọn để bắt đầu thực hiện dự án vào năm 2021.

Hội đồng khoa học của EU mới hỗ trợ ba siêu dự án nghiên cứu về não người, vật liệu graphene, vật liệu và công nghệ lượng tử – những lá cờ đầu FET Flagships, mỗi dự án được đầu tư khoảng 1 tỷ euro và thực hiện trong vòng 10 năm. Các dự án đỉnh cao này được thực hiện với mục tiêu là tạo ra những bước tiến mang tính cách mạng trong những lĩnh vực này – bằng việc hội tụ cả chuyên môn và kinh phí của giới hàn lâm và công nghiệp trên khắp châu lục – nhưng không gây ra tranh cãi hoặc chỉ trích.

Sáu ứng cử viên trong vòng chung kết bao gồm: một dự án khám phá cách AI có thể làm gia tăng năng lực của con người; thúc đẩy việc ứng dụng trong điều trị lâm sàng các liệu pháp gene và tế bào; sáng kiến y học chính xác; hai dự án nhằm tăng hiệu suất chuyển đổi năng lượng mặt trời; dự án nhân học mang tên Cỗ máy thời gian (Time Machine) nhằm phát triển những phương pháp cho phép tìm kiếm số trên các hồ sơ lịch sử về các thành phố châu Âu.

Sự lựa chọn gây ngạc nhiên

Việc lựa chọn Time Machine là một điều đáng ngạc nhiên, Frédéric Kaplan – một nhà khoa học máy tính tại Viện Công nghệ liên bang Thụy Sỹ ở Lausanne và là một trong những thành viên chính của dự án, hiện đang phụ trách các hồ sơ lịch sử về Venice - nói. “Với một dự án về di sản văn hóa, chúng tôi là kẻ ngoại đạo — thật là một chiến thắng tuyệt vời,” Kaplan cho biết.

Hội đồng khoa học EC đã thiết lập những “ngọn cờ” đầu tiên vào năm 2013 trong khuôn khổ chương trình Các công nghệ mới nổi và tương lai (FET) – một phần của chương trình đầu tư cho nghiên cứu chính Horizon 2020. Các dự án FET được thiết kế để bàn bạc về những thách thức KH&CN và đóng góp cho nền kinh tế xã hội ngày một tốt hơn ở châu Âu. Hội đồng sẽ đầu tư một nửa trong số 1 tỷ euro cho mỗi dự án và chờ đợi kết quả giai đoạn đầu để giải ngân phần còn lại.

Dự án Não người (The Human Brain Project) và Graphene được khởi đi đầu tiên sau một cuộc kêu gọi đề xuất, dự án Các công nghệ lượng tử được tiếp nối vào năm 2017 do chỉ thị của những chính trị gia EU khi thấy rằng cần phải giữ EU tiếp tục phát huy vị thế trong lĩnh vực này. Dự án các công nghệ lưu trữ điện đang được thảo luận theo sau một quyết định tương tự từ trên xuống.

Cách tiếp cận mới

Dẫu tương tự như những sáng kiến trước, cấu trúc và kinh phí cho các dự án tương lai cũng có sự thay đổi – nhưng hiện tại vẫn còn chưa rõ ràng. Những sáng kiến tương tự trên quy mô lớn như chương trình tiền nhiệm Horizon 2020, Horizon Europe sẽ bắt đầu vào năm 2021 và kết thúc vào năm 2027. Hội đồng tuy không thông báo danh sách những đề xuất vào vòng lựa chọn cuối nhưng cho biết có thể không cung cấp thông tin chi tiết về các nhiệm vụ “như dự án lá cờ đầu” trong Horizon Europe bởi vẫn còn trong những giai đoạn đầu của thiết kế chương trình. “Cách tiếp cận này hoàn toàn khác biệt, và vẫn chưa rõ ràng về cách các vấn đề này sẽ kết hợp với nhau như thế nào”, nhà sinh học tế bào Daniela Corda, giám đốc Viện nghiên cứu Sinh hóa Protein CNR ở Naples, Italy, và là người đại diện cho Italy trong ủy ban phụ trách chương trình Horizon 2020, nói.

Một trong hai dự án y tế có mặt trong danh sách lựa chọn cuối, khối liên doanh LifeTime do Đức dẫn dắt, có thể tạo ra những nền tảng đổi mới sáng tạo cho y học chính xác. Các nền tảng này có thể đo đạc các chức năng phân tử của các đơn tế bào và mô thay đổi trong suốt tiến trình mắc bệnh và điều trị của một bệnh nhân và dùng trí tuệ nhân tạo, học máy phát hiện ra những mẫu hình có ý nghĩa trong dữ liệu để tìm ra ý nghĩa về mặt sinh học. LifeTime đề xuất phát triển các organoid được thiết kế — những dạng tối giản nhất và đơn giản nhất của một cơ quan sinh học được tạo ra từ các tế bào sống trong ống nghiệm – có thể làm mẫu áp dụng điều trị bệnh tật của một bệnh nhân.

RESTORE, một dự án y tế khác do bệnh viện Charité thuộc trường đại học Berlin, đề xuất phát triển các bước phức tạp cần thiết để tăng tốc việc chuyển các liệu pháp gene và tế bào tiên tiến cho điều trị lâm sàng. Các phương pháp này hứa hẹn sẽ đóng góp vào việc điều trị các bệnh phổ biến như ung thư và tiểu đường nhưng hiện vẫn còn đắt đỏ và cách thức phức tạp để có thể phổ biến trên thị trường.

Hai chương trình năng lượng mặt trời: một là Sunrise được trông chờ cải thiện hiệu suất của các công nghệ điện mặt trời bằng khai thác các vật liệu thô phong phú trong khí quyển như carbon dioxide, oxygen hay nitrogen, ví dụ thông qua việc phát triển các quá trình quang hợp nhân tạo. (Sunrise, do các nhà nghiên cứu trường đại học Leiden, Hà Lan dẫn dắt, mới loan báo sự lựa chọn này trong một cuộc họp báo ngày 1/2/2019); một là ENERGY-X, do các nhà khoa học trường đại học Messina ở Italy dẫn dắt, muốn thúc đẩy hiệu suất theo một cách khác – bằng việc phát triển các chất xúc tác và những quá trình hóa học khác.

Những Horizon mới

Nhóm nghiên cứu Humane AI, cũng gồm các thành viên chính ở trường đại học Leiden, kết hợp với một mạng lưới các phòng thí nghiệm AI khắp châu Âu mới được thành lập mang tên CLAIRE. Nhóm nghiên cứu này dự kiến sẽ tạo ra một tổ chức đầu tư có thể lựa chọn những đề xuất phát triển AI để nâng cao năng lực hơn là thay thế con người nhiều lĩnh vực như quan sát trái đất, dược phẩm, khoa học xã hội, vận tải.

Cấu trúc của Horizon Europe phải được Ủy ban châu Âu và nghị viện châu Âu định hình trong năm tới, nhằm tiếp tục thực hiện những dự án nghiên cứu tiên phong của châu Âu. Những chi tiết ban đầu về Horizon Europe cho thấy nó sẽ được cấu trúc khác hẳn Horizon 2020 và thể hiện ý tưởng mới về “các nhiệm vụ” – các cụm dự án được thành lập xung quanh nó một cách tường minh nhằm đảm bảo cho các mục tiêu của dự án sẽ có tác động thẳng vào xã hội trong thười gian ngắn, và những dự án tiên phong đó có thể trở thành những nhiệm vụ trụ cột của châu lục. Nghị viện châu Âu muốn thắt chặt kiểm soát các ngân sách dồi dào của các dự án này “để tránh sai lầm về chi phí đầu tư”.

Tranh cãi xảy ra với phương thức quản lý ban đầu của các dự án tiên phong. Dự án Human Brain đã phải tái cấu trúc 16 tháng sau khi khi dấy lên ý kiến công khai về phong cách quản lý, trong đó những nhà khoa học thần kinh cho rằng cách quản lý ngày càng trở nên chuyên quyền, độc đoán. Dự án này đã trở lại vào năm 2017 sau những cải cách về quản lý.

Năm 2017, sau khi khảo sát về Human Brain và Graphene, các chuyên gia kết luận: cả hai dự án đều xuất sắc nhưng chỉ trích một số cách thức quản lý và phàn nàn rằng sự liên kết giữa các sáng kiến này với các chương trình nghiên cứu khác của châu Âu vẫn chưa đủ tốt.