Từ cuối thế kỷ XVIII, nhiều chủ đất và nhà tư bản công nghiệp ở Anh đã bắt đầu xây dựng những ngôi làng cung cấp chỗ ở cho công nhân và gia đình của họ. Đó là mô hình định cư theo kiểu company town (thị trấn do một công ty xây dựng), và thường được gọi là các ngôi làng kiểu mẫu (model village).

 Những ngôi nhà ở Port Sunlight, một ngôi làng kiểu mẫu tiêu biểu được xây dựng trong thời công nghiệp hóa ở nước Anh. Ảnh: Jorge Franganillo/Flickr.
Những ngôi nhà ở Port Sunlight, một ngôi làng kiểu mẫu tiêu biểu được xây dựng trong thời công nghiệp hóa ở nước Anh. Ảnh: Jorge Franganillo/Flickr.

Không chỉ gắn với ngành khai mỏ, những ngôi làng như vậy thường được xây xung quanh các khu công nghiệp thuộc nhiều lĩnh vực, từ sản xuất xà bông cho đến chocolate. Khi bắt đầu xuất hiện trên khắp nước Anh trong thế kỷ XVIII và XIX, chúng đã cho thấy sự tương phản rõ nét so với bộ mặt “nhếch nhác” và chật chội ở các khu lao động, nhờ chất lượng nhà ở, không gian thoáng đãng và nhiều tiện nghi tích hợp khác cho cộng đồng. Đó cũng chính niềm mơ ước của đại đa số tầng lớp lao động ở Anh. Vì thế, chúng mới được xem là kiểu mẫu cho những nơi khác học hỏi.

Một vài ngôi làng đầu tiên đã được xây dựng bởi động cơ mang tính thẩm mỹ của các chủ đất. Trong suy nghĩ của họ, những ngôi nhà tranh (cottage) dột nát sẽ làm xấu đi hình ảnh của làng quê, vì thế họ đã cho đập bỏ chúng và đưa dân tới sống ở các khu tái định cư mới. Sau này, khi cuộc cách mạng công nghiệp bùng nổ, nhiều nhà tư bản kỹ nghệ trong quá trình xây dựng nhà máy ở vùng nông thôn đã nghĩ đến việc cung cấp cả nhà ở cho nhân công tại gần nơi làm việc. Khác với các chủ đất, họ làm vậy vì thật sự quan tâm đến phúc lợi của người lao động, bởi việc kiến tạo môi trường sống lành mạnh và hạnh phúc cho nhân lực chính là chìa khóa để tăng năng suất và đạt được kỳ vọng kinh doanh.

Qua thời gian, đã có hơn 400 ngôi làng như vậy mọc lên trên khắp nước Anh. Trong đó phải kể tới New Lanark ở Scotland, một khu định cư thuộc loại đầu tiên do Robert Own – chủ nhà máy sợi bông – xây dựng, hiện là Di sản Thế giới (World Heritage Site) do UNESCO công nhận. Một ví dụ nổi tiếng khác là Port Sunlight, do William Hesketh Lever đầu tư để đáp ứng nhu cầu nhà ở cho nhân công nhà máy sản xuất xà bông của ông. Cái tên Port Sunlight cũng bắt nguồn từ thương hiệu chất tẩy rửa nổi tiếng của công ty Lever Brother. Trong giai đoạn 1899 – 1914, Lever đã xây dựng hơn 800 ngôi nhà cho khoảng 3.500 người. Mỗi ngôi nhà lại được thiết kế theo các phong cách kiến trúc khác nhau, đem đến một vẻ đẹp pha trộn. Chẳng hạn, bên cạnh một số ngôi nhà được dựng phần lớn bằng gỗ với nhiều đồ tạo tác (cũng làm bằng gỗ) là những ngôi nhà xây bằng gạch, tường trát vữa và trên nóc có ống khói. Bên cạnh các lô nhà vườn là những công trình công cộng như Bảo tàng Nghệ thuật Lady Lever Art Gallery (để vinh danh bà Lever), bệnh viện, trường học, khán phòng hòa nhạc, bể bơi ngoài trời, nhà thờ và khách sạn không bán rượu. Lever đã thiết kế một chương trình phúc lợi hoàn chỉnh, cung cấp đầy đủ các dịch vụ, bao gồm cả giáo dục và y tế cho lực lượng lao động, khuyến khích sự phát triển của nhiều loại hình vui chơi giải trí, âm nhạc, văn chương, nghệ thuật, khoa học, …

Tại thành phố Birmingham ở vùng Tây Midlands, anh em nhà Cadbury (George và Richard) cũng xây dựng nên một thành phố kiểu mẫu khác là Bournville. Năm 2003, Tổ chức Joseph Rowntree Foundation đánh giá đây là một trong những nơi tuyệt vời nhất nước Anh để sinh sống. Và một thế kỷ trước đó, nhận định này lại càng đúng hơn. Hai anh em Cadbury đã cho xây hàng trăm ngôi nhà và cung cấp nhiều tiện ích như hồ bơi, sân bóng, cricket, khúc côn cầu (hockey), đường chạy, bãi cỏ để chơi ném bóng gỗ (bowling greens), hồ câu cá, … cho công nhân và gia đình họ. Đặc biệt, tất cả đều miễn phí. Chưa hết, những ông chủ hào phóng còn đầu tư mạnh vào giáo dục, giúp người làm thuê có cơ hội hoàn thiện kỹ năng thông qua các khóa học thương mại và kỹ thuật. Ngoài ra, công ty còn hậu thuẫn cho việc thành lập những hội đoàn, chẳng hạn Women’s Works Council (ủy ban bảo vệ quyền lợi, hỗ trợ công ăn việc làm cho phụ nữ), và đi trước thời đại trong nhiều chính sách hưu trí và chăm sóc sức khỏe.

Whiteley Village, một làng kiểu mẫu ở Surrey, được xây dựng trên một khu đất hình bát giác. Ảnh: Mike Roycroft/Wikimedia.
Whiteley Village, một làng kiểu mẫu ở Surrey, được xây dựng trên một khu đất hình bát giác. Ảnh: Mike Roycroft/Wikimedia.

Công ty khai thác khoáng sản Bolsover cũng cho xây dựng hai cộng đồng dân cư như vậy ở Derbyshire vào những năm cuối thế kỷ XIX; đó là Bolsover (1891) và Creswell (1896). Khi khởi công Bolsover, các ông chủ muốn giúp những người thợ mỏ và gia đình họ cải thiện chất lượng cuộc sống, tin rằng chính sách phúc lợi tốt cùng nhiều tiện nghi sinh hoạt sẽ góp phần làm giảm tình trạng nghiện ngập, cờ bạc và tội phạm. Trong lúc đó, những ngôi nhà ở Creswell lại được xây dựng bên trong các vòng tròn đồng tâm, với nhiều parkland (vùng đất có cây cối thường xuyên được chăm sóc dùng để làm công viên) và một bandstand (bục diễn hay sân khấu âm nhạc) lớn. Cả hai ngôi làng đều có nhiều clubhouse (trụ sở hội), bãi cỏ cho môn bóng ném, cửa hàng mậu dịch hợp tác xã (cooperative society), sân cricket và trường học, … Công ty cũng thường xuyên tổ chức các sự kiện như lễ hội hoa, giảng đạo, thể thao, hòa nhạc, vũ đạo, trà, ẩm thực, … nhằm giúp nâng cao đời sống cộng đồng.

Một nhà kỹ nghệ nữa là ông chủ dệt may Edward Akroyd đã cho xây dựng hai ngôi làng kiểu mẫu khác ở Copley (giai đoạn 1849 – 1853) và Ackroyden (1861 – 1863). Hay năm 1851, Sir. Titus Salt, chủ xưởng sản xuất len lừng danh tại Yorkshire cũng đầu tư khu định cư Saltaire với những ngôi nhà nhỏ gọn bằng đá cho công nhân của mình, cung cấp dịch vụ giặt (wash-house) bằng nước máy, nhà tắm, bệnh viện, trường học và cả một trung tâm giải trí – điều kiện sống vượt xa những khu ổ chuột ở Bradford. Năm 2001, Saltaire cũng được UNESCO công nhận là Di sản Thế giới.

Sang thập niên 1920, xu hướng xây dựng các khu định cư như vậy bắt đầu chấm dứt. Khu định cư Stewartby của công ty The London Brick Company (sản xuất gạch) và Silver End của Crittall Windows Ltd (chuyên sản xuất khung cửa sổ, hiện vẫn đang hoạt động) chính là những ngôi làng kiểu mẫu cuối cùng được xây dựng ở nước Anh (đều vào năm 1926).