Vaccine COVID-19: Đầu tư công đem lại hàng tỉ USD lợi nhuận

Khi bắt đầu bước vào nghiên cứu với một căn bệnh lây nhiễm ở trẻ em gần bốn thập kỷ trước, nhà vi trùng học Barney Graham, hiện là Phó giám đốc của Trung tâm nghiên cứu vaccine (Viện Sức khoẻ quốc gia) không hề nghĩ đến việc công trình nghiên cứu do Chính phủ Mỹ tài trợ có thể đóng vai trò quan trọng trong việc tham gia cứu vãn một đại dịch toàn cầu. Vậy mà điều đó đã trở thành hiện thực. Gần như toàn bộ vaccine COVID 19 tiên tiến được FDA cấp phép khẩn cấp đều dựa trên một thiết kế do Graham và đồng nghiệp của ông phát triển, một ý tưởng xuất hiện từ một câu hỏi khoa học về một thử nghiệm lâm sàng vaccine vào năm 1966.

Khi đó, Graham cùng với nghiên cứu sinh postdoct Jason McLellan mới khoanh vùng được ba mô hình ba chiều protein của virus hợp bào hô hấp (RSV). Họ làm việc với các nhà khoa học Trung Quốc để nhận diện một phương pháp tạo ra kháng thể có khả năng trung hòa virus một cách hiệu quả. “Chúng tôi đến Hạ Môn, Trung Quốc. Khi Jason có được bức ảnh đầu tiên về protein này, tôi đã nghĩ rằng một điều gì đó mới mẻ sẽ tới. Quả thực, nó hiệu quả tới 16 lần so với protein làm vaccine những năm 1060. Trong một ca điều trị lâm sàng, vaccine hiện hành đã thất bại trong việc bảo vệ trẻ em khỏi chứng bệnh cảm lạnh thông thường khi 21 em được tiêm bị dị ứng nặng và hai em qua đời.

Sau nhiều nghiên cứu nối tiếp, cuối cùng Jason McLellan và Graham đã có được đột phá. Hai bài báo do họ xuất bản vào năm 2013 trên tạp chí Science đã đem về cho họ vị trí thứ hai giải Đột phá của năm, giải thưởng dành cho các công trình xuất sắc hằng năm của Science. Cả hai công trình này đều chứng có khả năng tạo ra một vaccine tại cấp độ cấu trúc vi mô, đưa Trung tâm nghiên cứu Vaccine của NIH tiến một bước gần hơn tới việc thiết kế các vaccine chống lại đại dịch mới nổi, Graham nhận xét.

Nhờ có nền tảng như vậy mà sau khi xuất hiện kết quả giải trình tự gene virus corona trên mạng, Jason McLellan đã thiết kế được protein 2P, phiên bản đột biến hết sức ổn định của protein gai, góp phần tạo nên sức mạnh của vaccine của Pfizer, Moderna, Johnson & Johnshon…

Nghiên cứu cơ bản do Graham và những cộng sự tại Viện Sức khỏe quốc gia (NIH), Cơ quan đầu tư các dự án nghiên cứu khoa học quốc phòng tiên tiến (DARPA) và các phòng thí nghiệm do chính phủ tài trợ đã trở thành thành phần thiết yếu trong việc phát triển nhanh các vaccine phản hồi COVID-19. Vaccine của Moderna ra đời trên cơ sở hợp tác giữa Moderna và phòng thí nghiệm của Graham tại NIH. Công nghệ vaccine mRNA và sản phẩm do các phòng thí nghiệm ươm mầm với sự đầu tư nghiên cứu của chính phủ đã làm giúp tăng thêm cơ hội cho các loại vaccine và thuốc hữu ích khác trong tương lai. Hai vaccine của Pfizer và Moderna phụ thuộc rất nhiều vào nghiên cứu do Chính phủ Mỹ tài trợ trước đó: ngoài nghiên cứu về protein của virus do Graham và đồng nghiệp, còn là ý tưởng biến đổi RNA, đầu tiên do Drew Weissman và Katalin Karikó tại trường Đại học Pennsylvania phát triển. Trên thực tế, các nhà sáng lập Moderna vào năm 2010 đã đặt tên cho công ty từ ý tưởng này: “Modified” (biến đổi) + “RNA” = Moderna, theo lời kể của đồng sáng lập Robert Langer.

Hiện tại, chúng ta đã biết Chính phủ Mỹ đã rót một khoản trực tiếp 10,5 tỷ USD vào các công ty sản xuất vaccine kể từ khi đại dịch bắt đầu để tăng tốc quá trình sản xuất sản phẩm của họ. Đây cũng là việc làm khá mạo hiểm vì vaccine đại dịch chỉ thu được lợi nhuận nếu nó chứng minh được độ an toàn và hiệu lực của mình. Sau này, Moderna cũng thừa nhận đã nhận được hỗ trợ thông qua mối hợp tác với NIH trước cả khi phát triển vaccine COVID-19. Tuy nhiên, thông qua người phát ngôn, Pfizer lưu ý là công ty không hề nhận được hỗ trợ về phát triển và sản xuất của Chính phủ Mỹ như Moderna và các công ty khác.

Tuy nhiên, lời phát biểu này làm dấy lên phản đối của nhiều người. “Đây là vaccine dành cho mọi người”, Peter Maybarduk, giám đốc Chương trình Truy cập Y tế của tổ chức Public Citizen, nhận xét với Scientific American. “Các nhà khoa học của các cơ quan chính phủ đã giúp tạo ra phát minh này và những người đóng thuế đã đầu tư vào sự phát triển của nó… Nó phải thuộc về mọi người”.

Trong số những người phản đối có cả TS. John L. LaMattina, cựu chủ tịch của Pfizer Global Research& Development. Trên tờ Forbes, ông viết, sự thật về việc tài trợ của Chính phủ Mỹ không chỉ nằm ở con số hơn 10 tỷ USD. “Trong hơn 100 năm qua, chính phủ đã đầu tư vào nghiên cứu khoa học cơ bản vì một số nguyên nhân như quốc phòng, phát triển công nghệ, bảo vệ sức khỏe… Ví dụ ngay trong năm 2021, ngân sách đầu tư cho NIH là 43 tỉ USD, sau đó kinh phí được phân bổ trên một phạm vi rất rộng của nhiều lĩnh vực bệnh tật khác nhau như ung thư, bệnh về chuyển hóa và truyền nhiễm – bao gồm có vaccine. Những đầu tư ban đầu đó rất quan trọng để đưa ra các giả thuyết để có thể hiểu biết thêm về các nguyên nhân cơ bản của bệnh tật hoặc phát triển các công nghệ mới. Một vài thực nghiệm ban đầu đã giúp đặt nền tảng cho các vaccine mRNA. Nhưng cũng phải lưu ý là các vaccine mRNA vẫn còn ở giai đoạn ý tưởng khi đại dịch bắt đầu”.

Tuy nhiên, không ai rõ là thực sự con số đầu tư dài hạn của Chính phủ Mỹ là bao nhiêu nếu không có một công bố xuất bản trên tạp chí Vaccine của NXB Elservier vào tháng 3/2021, “NIH funding for vaccine readiness before the COVID-19 pandemic” (Đầu tư của NIH cho sự sẵn sàng của vaccine trước đại dịch COVID-19). Những tác giả của bài báo, bốn nhà nghiên cứu của Trung tâm Tích hợp khoa học và công nghiệp, trường Đại học Bentley Mỹ, đã xác nhận, việc phát triển các vaccine COVID-19 trong vòng chưa đầy một năm đã được đặt trên nền tảng của các nghiên cứu về công nghệ vaccine trị giá 17 tỉ USD. Nó cho thấy vai trò không thể thay thế của nghiên cứu do Chính phủ Mỹ để đem lại năng lực sẵn sàng cho ngành công nghiệp.

Họ đã kiểm tra 10 công nghệ được ứng dụng trên các vaccine dự tuyển COVID-19 vào tháng 7/2020. Sự thuần thục của các công nghệ này được đúc kết từ 51.530 bài báo đã xuất bản trong giai đoạn 2000-2019, trong đó 8.420 bài (chiếm 16%) là do NIH tài trợ với 17,2 tỉ USD. Một số công nghệ trong số này đã được ứng dụng thành công trên nhiều loại vaccine vào giữa thế kỷ 20. Những loại khác như các vector virus của vaccine Johnson & Johnson và AstraZeneca xuất hiện từ kỹ thuật di truyền trong những năm 1980 và được thiết lập trên những hiểu biết trước năm 2010. Một số loại khác như công nghệ mRNA mà Pfizer/BioNTech hay Moderna sử dụng mới chỉ chạm đến giai đoạn đầu. “Việc phát triển nhanh các vaccine COVID chỉ trở thành hiện thực bởi các công ty đó được truy cập vào một bộ kit công cụ của các công nghệ đã được xây dựng một cách hoàn thiện”, TS. Fred Ledley, giám đốc Trung tâm Tích hợp khoa học và công nghiệp nói. “Đầu tư công một cách bền vững trong 20 năm qua đã đưa đến độ trưởng thành của các công nghệ đó và yếu tố này cần được xem xét trong giá thành của các sản phẩm và độ sẵn sàng của chúng”.

Trong một cuộc họp Các nhà lãnh đạo Y tế toàn cầu của các quốc gia G20 mới đây, Liên minh Vaccine cho mọi người (The People’s Vaccine Alliance) đã tiết lộ, các vaccine COVID đã tạo ra chín tỉ phú mới với lợi nhuận là 19,3 tỉ USD, đủ để lo vaccine cho tất cả mọi người ở các quốc gia thu nhập thấp tới 1,3 lần. Tuy nhiên các quốc gia này chỉ nhận được 0,2% sản phẩm trong chuỗi cung cấp vaccine toàn cầu.

Đứng đầu danh sách các tỉ phú mới từ thành công của các vaccine COVID là các CEO của Moderna và BioNTech, mỗi bên khoảng trên 4 tỉ USD hoặc hơn thế, cũng như các đồng sáng lập của công ty CanSino Biologics, ví dụ Stéphane Bancel, CEO Moderna 4,3 tỉ USD; Ugur Sahin, CEO và đồng sáng lập BioNTech 4 tỉ USD; Timothy Springer, nhà miễn dịch học và nhà đầu tư ban đầu của Moderna 2,2 tỉ USD; Noubar Afeyan, chủ tịch Moderna 1,9 tỉ USD; Juan Lopez-Belmonte, chủ tịch ROVI – công ty thỏa thuận sản xuất và đóng gói vaccine Moderna 1,8 tỉ USD; Robert Langer, nhà khoa học và nhà đầu tư ban đầu của Moderna 1,6 tỉ USD; Zhu Tao, đồng sáng lập và phụ trách khoa học của CanSino Biologics 1,3 tỉ USD; Qiu Dongxu, đồng sáng lập và Phó chủ tịch CanSino Biologics 1,2 tỉ USD; Mao Huihua, đồng sáng lập và Phó chủ tịch CanSino Biologics 1 tỉ USD.

Vậy đầu tư công có nhận được đền đáp xứng đáng? Trên thực tế, dưới quy định của luật pháp năm 1980, NIH sẽ không thể thu được tiền từ bằng sáng chế các vaccine coronavirus này. Thậm chí số tiền cuối cùng sẽ đến tay những người tham gia vào các công đoạn của nghiên cứu hoặc cơ quan chủ quản của họ cũng không rõ ràng. Mọi thỏa thuận cấp phép hiện này đều chưa được công khai và các tranh chấp bằng sáng chế giữa một số công ty có thể sẽ phải kéo dài trong nhiều năm. Các hợp đồng lớn của Bộ Y tế và Dịch vụ nhân sinh Mỹ (HHS) với các công ty vaccine thường không minh bạch và các yêu cầu của Đạo luật Tự do Thông tin thường được thực hiện một cách chậm chạp, Arti Rai, giáo sư luật tại Đại học Duke, cho biết.

Một số nhà khoa học tham gia vào nghiên cứu cơ bản tại các công ty dường như thường có khả năng chấp nhận những khoản tài chính chênh lệch so với công sức họ bỏ ra và lợi nhuận công ty thu về. “Việc thiết lập được các đối tác công tư là cách hoàn thành các công việc phát triển và sản xuất vaccine”, Graham nói. “Trong cuộc khủng hoảng COVID này, tất cả đều tập trung vào việc làm thế nào để chúng ta có thể làm tốt nhất và nhanh nhất vì sức khỏe cộng đồng”. Còn cộng sự của ông, McLellan cho rằng “Có vẻ như không hay lắm khi trở nên cực kỳ giàu có sau đại dịch” hàm ý đến ban điều hành của một số công ty bán được cổ phiếu sau khi nhận được hàng trăm triệu USD hỗ trợ của Chính phủ Mỹ. “Tuy nhiên, các công ty này sẽ có thể kiếm được nhiều tiền từ đó”.

Với Graham, bài học của việc phản hồi vaccine coronavirus là một vài tỉ USD đầu tư trong một năm vào các nghiên cứu cơ bản có thể giúp ngăn ngừa thiệt hại về mạng người tới cả trăm lần cũng như khủng hoảng kinh tế. Tại một cuộc hội thảo vào năm 2020, ông Anthony Fauci, cố vấn y học của Tổng thống Mỹ, đã nhấn mạnh vào công trình nghiên cứu về protein gai “Chúng ta không thể nào ước lượng được hết giá trị của nghiên cứu sinh học cơ bản đó”.