Hoãn Kế hoạch truy cập mở S

Kế hoạch S - nỗ lực lớn của một số cơ quan khoa học để các nghiên cứu mà họ tài trợ được truy cập mở - đã bị trì hoãn một năm. Theo thông báo vừa qua, đến năm 2021 họ mới bắt đầu thực hiện, để cho các nhà nghiên cứu và nhà xuất bản có thêm thời gian đáp ứng yêu cầu của kế hoạch táo bạo này.

19 thành viên của Liên minh S quyết định đưa ra thay đổi này sau khi tham vấn công khai và nhận hàng trăm ý kiến phản hồi từ các nhà xuất bản, các thư viện trường đại học và những nhà nghiên cứu

“Những học giả và các nhà xuất bản thực sự muốn thay đổi cũng phải thừa nhận mốc thời gian 2020 đặt ra trước đây quá tham vọng”, Marc Schiltz, Chủ tịch của Science Europe, một nhóm vận động đại diện cho các cơ quan nghiên cứu châu Âu, có trụ sở tại Brussels cho biết.

Liên minh S cũng thêm một nguyên tắc vào kế hoạch, đó là: khi xét duyệt tài trợ, các cơ quan nghiên cứu không đặt nặng sự nổi tiếng của tạp chí mà nhà khoa học sẽ xuất bản trên đó. Sự thay đổi này nhằm giải quyết thực trạng các nhà nghiên cứu sẽ khó thay đổi thói quen xuất bản của mình nếu như việc thăng tiến nghề nghiệp của họ vẫn phụ thuộc chủ yếu vào việc họ phải xuất bản trên các tạp chí danh tiếng và tỉ lệ chọi cao ngất ngưởng, và rất nhiều trong đó đều là các tạp chí trả phí.

Sự quyết liệt này sẽ buộc cộng đồng khoa học phải thực hiện, Robert-Jan Smits, kiến trúc sư ban đầu của Kê hoạch S và người đứng đầu Đại học Công nghệ Eindhoven ở Hà Lan nói.

Nhiều nhà xuất bản, bao gồm Wiley và Hiệp hội vì sự tiến bộ của khoa học Hoa Kỳ (AAAS) - nhà xuất bản của Science, hoan nghênh việc hoãn lại thời gian thi hành và các điều chỉnh chính sách, nhưng một số nơi vẫn thấy bản kế hoạch này đặt ra nhiều thách thức.

Thành viên của Liên minh S, bao gồm các viện nghiên cứu quốc gia ở Anh, Pháp và Thụy Điển, cũng như Quỹ Wellcome ở London và Quỹ Bill và Melinda Gates ở Seattle, Washington - đã xem xét hơn 600 phản hồi về hướng dẫn chi tiết Kế hoạch S mà họ đã xuất bản vào tháng 11 năm ngoái.

Về cơ bản, các hoạt động của chính sách không có gì thay đổi: từ ngày 1 tháng 1 năm 2021, các bài báo từ nghiên cứu được tài trợ bởi các cơ quan này phải được truy cập mở. Các nhà nghiên cứu có thể xuất bản trên các tạp chí truy cập mở, trên các nền tảng trực tuyến đảm bảo các nguyên tắc của Kế hoạch S; hoặc đăng bài báo, bản thảo đã được bình duyệt trong một kho lưu trữ mở và được cấp phép xuất bản mở.

Tuy nhiên, nhiều tạp chí đăng ký có trả phí - bao gồm cả Nature và Science - hiện tại không cho phép các nhà nghiên cứu công khai bài báo hoặc bản thảo ngay khi vừa xuất bản trên các tạp chí này. Trừ khi các tạp chí này thay đổi mô hình kinh doanh, các nhà nghiên cứu được tài trợ bởi các cơ quan thuộc Kế hoạch S sẽ không thể xuất bản trên đó.

Theo kế hoạch mới, các nhà tài trợ đã điều chỉnh một trong những khía cạnh gây tranh cãi nhất của Kế hoạch S liên quan đến các tạp chí “lai”, tức là kiểu tạp chí chỉ mở một vài bài báo, còn lại thì đóng. Như trước đây, các nhà tài trợ thuộc Kế hoạch S sẽ chi trả chi phí xuất bản các bài báo truy cập mở của các tạp chí cho đến năm 2024 (bây giờ bị đẩy sớm lên năm 2023), nhưng chỉ khi họ đạt được thỏa thuận “chuyển hóa” với Liên minh S, sẽ cam kết đưa các tạp chí của mình thành tạp chí truy cập mở theo một lộ trình thời gian xác định.

Nhưng Liên minh S giờ đây nói rằng họ cũng sẵn sàng coi các tạp chí lai là nhà xuất bản “chuyển hóa” – phù hợp với các tiêu chí của Kế hoạch S – dù họ không nằm trong thỏa thuận với liên minh này trước đó, miễn là các tạp chí này có một kế hoạch rõ ràng về việc xuất bản nhiều hơn các bài báo truy cập mở trong tương lai. Quy định nới lỏng này có lẽ mở ra cho các tạp chí thu phí độc giả một con đường mới để trở thành tạp chí truy cập mở.

Các nhà tài trợ của Kế hoạch S cũng loại bỏ mức trần phí để xuất bản truy cập mở mà họ sẽ trả cho các tạp chí phí xử lý bài viết. Thay vì tự động áp đặt một trần phí nào đó, các nhà tài trợ hiện yêu cầu các tạp chí minh bạch hơn về chi phí xuất bản nghiên cứu - và giới hạn trần vẫn sẽ là một khả năng để ngỏ. “Chúng tôi không muốn trả tiền cho giá trị thương hiệu, chúng tôi trả tiền cho các dịch vụ”, Røttingen nói.

Một số điều chỉnh khác liên quan đến các quy tắc xung quanh giấy phép bản quyền công cộng và các cơ chế xuất bản truy cập mở thay thế. Các hướng dẫn hiện nay cho phép các nhà nghiên cứu áp dụng những hình thức truy cập mở hạn chế hơn một chút khi xuất bản nghiên cứu, trong một số trường hợp (hiện nay chưa xác định được là những trường hợp gì) được các nhà tài trợ chấp thuận. Thay đổi này có thể làm giảm bớt mối lo của một số nhà xuất bản và nhà nghiên cứu chống đối quyết liệt việc các giấy phép quá mở sẽ cho phép ai cũng có thể dùng lại bất kì đoạn nào trong một công bố.

Và các nhà tài trợ đã thay đổi cách diễn đạt về các cơ chế truy cập mở mà không phải trả phí cho các nhà xuất bản, nhưng vẫn hoàn toàn phù hợp với những nguyên tắc của Kế hoạch S. Các cơ chế đó bao gồm đăng tải bản thảo các nghiên cứu đã qua bình duyệt lên mạng, hoặc đăng trên các tạp chí, nền tảng cho phép đọc và xuất bản miễn phí (vì việc vận hành các nền tảng này là từ ngân sách của chính phủ).

Inchcoombe nói rằng Springer Nature rất quan ngại với ý tưởng cho phép các nhà nghiên cứu đưa những bản thảo đã được chấp thuận đăng lên mạng ngay lập tức với giấy phép mở tự do bởi vì “điều này đem lại những hậu quả nghiêm trọng”. Ví dụ người không hề đóng góp gì cho nghiên cứu lại được được hưởng chủ yếu quyền thương mại hóa nó.

Các nhà xuất bản khác cũng tiếp tục bày tỏ sự thận trọng với Kế hoạch S, bất chấp những thay đổi. Emma Wilson, Giám đốc xuất bản của Hiệp hội Hóa học Hoàng gia Anh ở Cambridge, cho biết cần phải có những hoạt động cần thiết để giảm thiểu những rủi ro không mong muốn và những chi phí đối với các nhà khoa học không được nhận tài trợ từ ngân sách.

Vì vậy, Kế hoạch S vẫn là một chương trình vô cùng thú vị và mang đầy tham vọng nhưng cũng đang đối diện với những trở ngại lớn, Ayris nói. Các nhà tài trợ đằng sau kế hoạch này chỉ hỗ trợ một tỉ lệ quá nhỏ so với các nghiên cứu trên toàn cầu và trừ khi có nhiều cơ quan hơn tham gia, khó có thể tạo ra cuộc đảo ngược toàn cầu sang truy cập mở.