Chuyển biến và nỗ lực sáng tạo của nền giáo dục phổ thông Việt Nam

Giáo dục phổ thông và đại học đương đại của Việt Nam đã trở thành đề tài nghiên cứu của người Việt và người ngoại quốc từ ít nhất 30 năm nay, và được xuất bản trong và ngoài nước, bằng các ngôn ngữ Anh, Pháp, Việt… Cuốn sách «Giáo dục phổ thông Việt Nam: Chuyển biến và sáng tạo» (AVSE Global, IPER, NXB Đại học Quốc gia, 2021) cũng nằm trong mạch này. Ngoài những con số ấn tượng - như 31 tác giả, 411 tổng trang in, và tự chi trả kinh phí in ấn nhờ tài trợ từ cộng đồng - cuốn sách còn tạo nên những điểm khác biệt như sau.

Trong bối cảnh gần 10 năm tiến trình cải tổ giáo dục theo tinh thần đổi mới căn bản và toàn diện của Nghị Quyết 29 (NQ/TW 8 khóa XI, 2013), công trình này đặt mục tiêu dựng nên một bức tranh tổng thể để đánh giá đúng thực trạng, phân tích các chuyển biến của nền giáo dục phổ thông sau gần một thập niên cải tổ ; và thảo luận, khuyến nghị, đề xuất các giải pháp cho ngành giáo dục.

Cuốn sách chia làm ba phần chính. Trong đó, Phần I: Những vấn đề lí luận (4 chương) đặt vấn đề nền tảng lí luận về sứ mệnh, mục đích và phương châm của giáo dục, về hình mẫu con người-công dân trong bối cảnh đổi mới giáo dục. Phần II: Thực tiễn học đường: Những chuyển biến (13 chương) phân tích thực trạng và những chuyển dịch đang diễn ra trên các bình diện quản trị trường học, dạy và học, và đặc biệt là bồi dưỡng, đào tạo hay phát triển chuyên môn cho giáo viên. Các chương không chỉ đưa ra những kiến giải dựa trên nền tảng lí thuyết có cơ sở mà còn trình bày các khảo sát về quan điểm của giáo viên, phụ huynh và học sinh. Phần III: Nỗ lực sáng tạo từ cộng đồng (3 chương) đánh giá các dự án đã và đang triển khai như những trường hợp điển hình minh họa cho các nỗ lực ngày càng phong phú từ cộng đồng giáo viên và những người làm giáo dục: Cộng đồng “Giáo viên sáng tạo MIE Việt Nam”; Dự án “Sách hóa nông thôn”; và Dự án “Trại hè Thủ lĩnh Thanh niên Water Wise”.

Như vậy, nếu Phần I chuyển tải những lí tưởng lớn lao nhưng đặt vấn đề rất thiết thực của những người thuộc thế hệ trẻ đã có độ chín, thì Phần II là các nghiên cứu thực nghiệm và các bài phân tích-tổng hợp sâu, với nhiều dẫn chứng sắc bén dựa trên những đối sánh quốc tế hoặc góc nhìn liên quan tới giáo dục toàn cầu. Lí thuyết nghiên cứu và phương pháp luận của hầu hết cả các chương sách đều dựa vào nền tảng lí luận của nhiều chuyên ngành khác nhau: giáo dục học, kinh tế học, triết học, lịch sử tư tưởng, hoặc chính trị học…

Tuy vậy, như Ban Biên soạn đã ghi nhận, còn một số vấn đề quan trọng mà sách chưa đề cập hoặc chưa thể đi sâu phân tích vì phạm vi hạn chế của một cuốn sách. Đó là các vấn đề về hoạt động kiểm tra và đánh giá học tập, các bình diện về bình đẳng giáo dục, giáo dục hòa nhập, và một số xu hướng mới trong giáo dục như STEM/STEAM.

Cuốn sách cũng có thể mang lại góc nhìn toàn diện hơn nếu có những bài viết phân tích lịch sử giáo dục Việt Nam từ năm 1945 đến nay để thấy sự tiếp nối hay đứt gãy ra sao trong giáo dục công và tư, trong tư tưởng giáo dục, chương trình giảng dạy hay sự du nhập của các mô hình giáo dục ngoại quốc.

Ngoài ra, sách cũng còn đang thiếu những khảo sát xã hội học giáo dục ở diện rộng, cấp tỉnh, liên tỉnh, vùng hay phạm vi toàn quốc.

Ý tưởng về cuốn sách được phôi thai từ các thành viên trụ cột của Mạng lưới Giáo dục (EduNet), một trong nhiều mạng lưới chuyên môn trực thuộc Hiệp hội Khoa học và Chuyên gia Việt Nam Toàn cầu (AVSE Global). Bằng kiến thức chuyên môn và mạng lưới nghề nghiệp, Ban Biên soạn đã quy tụ nhiều tác giả là những nhà nghiên cứu đầy kinh nghiệm trong và ngoài nước cùng đóng góp. Một điểm đặc biệt nữa, đa số các tác giả là những nhà nghiên cứu có quá trình học tập và nghiên cứu ở nước ngoài nhưng đã trải nghiệm phần lớn cuộc đời ở Việt Nam. Vì vậy, họ vừa có điểm nhìn của người trong cuộc, người từng được thụ hưởng nền giáo dục phổ thông trong nước, và điểm nhìn khách quan từ môi trường làm việc quốc tế mà họ đã kinh qua.

Mạng lưới Giáo dục được thành lập năm 2017, hiện có khoảng 20 thành viên và cộng tác viên là các nhà nghiên cứu, giảng viên đại học, chuyên viên sống và làm việc ở Anh, Mỹ, Pháp, Úc, New Zealand, Hà Lan, Việt Nam, Phần Lan… Trong vòng 5 năm qua, Mạng lưới Giáo dục đã huy động nguồn lực, trí tuệ tập thể và tinh thần làm việc dấn thân trên nhiều dự án liên quan tới giáo dục tại Việt Nam. Công trình này là kết quả của những nỗ lực trên, đánh dấu thành quả học thuật chính thức đầu tiên đáng ghi nhận và khích lệ của Mạng lưới Giáo dục.

Điểm đặc biệt nữa là cuốn sách nhận được sự ủng hộ, tài trợ của Ban Điều hành AVSE Global và các nhà tài trợ cá nhân, các tổ chức trong và ngoài nước. Sách cũng nhận được sự cộng tác vô vị lợi của những người bình duyệt, những học giả đã cùng Ban Biên soạn nghiêm túc thực hiện quá trình biên tập theo chuẩn quốc tế. Sách được làm ra vì cộng đồng làm giáo dục do cộng đồng hỗ trợ, vì thế, Mạng lưới Giáo dục quyết định cuốn sách sẽ đến với bạn đọc miễn phí bằng ấn bản giấy và điện tử*.

Trong khuôn khổ các hoạt động thúc đẩy nghiên cứu về giáo dục Việt Nam, cuốn sách này ra đời với nỗ lực và mong muốn đóng góp vào xu thế đa dạng hóa nghiên cứu giáo dục phổ thông Việt Nam từ góc độ thực nghiệm. Công trình này là món quà mừng AVSE Global tròn 10 năm thành lập và mừng 5 năm tuổi đời của Mạng lưới Giáo dục.

Hi vọng cuốn sách sẽ là một tham khảo có ý nghĩa cho giới hoạch định chính sách, các nhà nghiên cứu giáo dục và các bậc phụ huynh quan tâm tới sự phát triển và học tập của con em mình. Đặc biệt, cuốn sách sẽ là nguồn cảm hứng cho những nhà sư phạm và lãnh đạo trường học, những người đang trực tiếp tham gia thay đổi tích cực hệ thống giáo dục phổ thông ở Việt Nam.