Khi nhắc đến những thành tựu trong nghiên cứu Việt Nam học quốc tế, không thể bỏ qua công trình “Law and Society in Seventeenth and Eighteenth Century Vietnam” (1990) của GS Yu Insun, một học giả quốc tế hàng đầu về lịch sử Việt Nam nói chung, và luật pháp và xã hội nói riêng.
Việc công trình này được xuất bản một lần nữa ở Việt Nam dưới nhan đề Luật và Xã hội Việt Nam thế kỷ XVII-XVIII mang đến cơ hội cho độc giả trong nước tiếp cận một nghiên cứu và quan điểm khác trong nghiên cứu lịch sử Việt Nam.
Một trong những vấn đề cần chú ý trong nghiên cứu này chính là việc tác giả giới hạn chủ đề nghiên cứu của mình trong một thời gian và không gian tương đối đặc biệt. Về mặt thời gian, thay vì lựa chọn nghiên cứu xã hội và luật pháp dưới thời Lê Sơ thế kỷ XV, một trong những giai đoạn huy hoàng nhất của lịch sử quân chủ Việt Nam, Yu Insun đã lựa chọn tập trung vào hai thế kỷ XVII-XVIII, mà quan điểm truyền thống vẫn xem là giai đoạn khủng hoảng của chính quyền Lê-Trịnh. Về mặt không gian, dù là nghiên cứu về Việt Nam, trên thực tế, tác giả tập trung hầu hết vào Đàng Ngoài (nằm dưới sự kiểm soát của chính quyền Lê-Trịnh) và chỉ mở rộng đến không gian Bắc Trung Bộ ở Huế. Như vậy, về cơ bản, không gian cho các nghiên cứu và nhận định trong cuốn sách này giới hạn trên lãnh thổ nhà Lê Sơ, trước khi có những diễn tiến về dân tộc-lãnh thổ sau cuộc chiến với Champa (1471) và Nguyễn Hoàng vào Thuận Hóa gây dựng sự nghiệp cát cứ cho dòng họ mình giữa thế kỷ XVI.
Việc giới hạn thời gian và không gian như vậy là một trong những tính độc đáo của cuốn sách. Trên cơ sở căn cứ khoa học là việc phát triển và thực thi Quốc triều Hình luật hay Luật Hồng Đức lên xã hội Việt Nam, tác giả cho thấy những thành công, khó khăn và độ chênh mà triều đình Lê-Trịnh đã phải đối mặt khi áp dụng một bộ luật được tạo dựng trong thời kỳ thái bình thịnh trị thế kỷ XV vào một xã hội suy vi, hỗn loạn và bất ổn thế kỷ XVII-XVIII. Đây là những thế kỷ mà chính quyền Lê-Trịnh phải chiến đấu trên cả ba mặt trận: (1) trấn áp các tàn dư nhà Mạc ở Cao Bằng cho đến năm 1677; (2) đối đầu với thế lực cát cứ của chúa Nguyễn ở Đàng Trong; và (3) căng mình chống lại các cuộc khởi nghĩa nông dân, bạo loạn, kiêu binh và giặc cướp trong lãnh thổ. Những đợt xung đột liên miên này tàn phá ghê gớm cơ sở hạ tầng của Đàng Ngoài, vô hình trung dẫn đến các thay đổi, biến động và xáo trộn trong cơ cấu xã hội Việt Nam truyền thống. Và khi thời cuộc thay đổi cấu trúc xã hội, một phản ứng chung thường thấy ở các chính quyền phương Đông là tìm cách viện dẫn lại những điển phạm và truyền thống được xem là ưu việt trong quá khứ để áp đặt vào hiện tại, coi đó là phương thức tối ưu để ổn định lại trật tự vốn có.
Bên cạnh đó, không gian Đàng Ngoài (gồm đồng bằng sông Hồng và đồng bằng Thanh-Nghệ) là không gian lý tưởng nhất để nghiên cứu. Về cơ bản, đây là không gian tập trung đông đúc dân số, dày đặc các trật tự xã hội truyền thống với những cấu trúc chặt chẽ tưởng chừng như khó thay đổi. Sự tồn tại của hệ thống liên kết các làng, liên làng, siêu làng dọc theo các dòng sông và trục thủy lộ chính là hậu phương cho sức mạnh của triều đình, nhưng cũng như đóng vai trò là các thế lực phản kháng triều đình mạnh mẽ nhất. Do đó, chúng tôi cho rằng việc lựa chọn Đàng Ngoài là không gian nghiên cứu hoàn toàn hợp lý.
Có thể nói, công trình của Yu Insun dù có một vài hạn chế chủ yếu bởi nhận thức lịch sử, nhưng đóng một vai trò quan trọng cho lĩnh vực nghiên cứu lịch sử Việt Nam trên quốc tế. Cuốn sách của ông không chỉ đơn thuần dành cho giới nghiên cứu về lịch sử Việt Nam và Đông Nam Á thời kỳ Cận đại mà còn có giá trị với nhiều bạn đọc quan tâm đến nhiều khía cạnh khác nhau như lịch sử luật pháp và nhà nước, vai trò của phụ nữ Việt Nam trong gia đình và xã hội truyền thống…
Mộc Công