Các nhà nghiên cứu từ các nước thu nhập thấp ít khi xuất bản trên những tạp chí phải trả phí xuất bản, ngay cả khi họ được miễn phí.
Số tác giả đến từ những nước thu nhập thấp đăng tải nghiên cứu trên các tạp chí truy cập mở [tác giả trả phí, người đọc truy cập miễn phí] thấp hơn đáng kể so với các tạp chí phải trả phí để được truy cập - đây là kết luận từ cuộc khảo sát hàng chục nghìn bài báo khoa học đã được xuất bản.
Kết quả này gợi ý rằng chi phí để được xuất bản truy cập mở tạo nên một rào cản lớn đối với các tác giả đến từ những nước thu nhập thấp và trung bình - điều mà nhiều nhà khoa học nghi ngờ từ lâu nhưng khó chứng minh.
Ngày càng nhiều tạp chí khoa học - gồm cả Nature - xuất bản các bài báo khoa học dưới dạng truy cập mở. Một phần nguyên nhân là do yêu cầu của các nhà tài trợ. Mặc dù điều này khiến cho các công trình nghiên cứu dễ tiếp cận hơn, song chi phí phải trả để được xuất bản truy cập mở cũng khiến nhiều nhà nghiên cứu không mặn mà với lựa chọn này.
“Truy cập mở cho phép các nhà nghiên cứu khắp thế giới đọc được các công trình khoa học khó tiếp cận, nhưng chính nó cũng ngăn trở họ xuất bản công trình của mình trên những tạp chí đó,” Emilio Bruna, nhà sinh thái học và nhà nghiên cứu Mỹ Latin tại Đại học Florida, Mỹ, chỉ ra.
Dự án Tạp chí Sóng đôi (Mirror Journals) do nhà xuất bản Elsevier triển khai từ năm 2018 đến năm 2020 được xem như một giải pháp. Cụ thể, các tạp chí “lai” [tạp chí xuất bản cả bài báo truy cập mở và bài báo trả phí đọc] sẽ có chung tên, hội đồng biên tập và quy trình phản biện với các tạp chí truy cập mở hoàn toàn.
Nhóm nghiên cứu của Bruna đã khảo sát hơn 37.000 bài báo khoa học được xuất bản trên 38 cặp tạp chí chỉ xuất bản mở và tạp chí "lai". Họ thống kê nơi sinh sống của tác giả thứ nhất (first author) của từng bài báo, tra cứu nước đó theo thuộc nhóm thu nhập nào theo định nghĩa của Ngân hàng Thế giới và kiểm tra xem tác giả đó có đủ điều kiện được miễn phí đăng bài theo tiêu chuẩn của dự án Research4Life (trong đó Elsevier và hơn 400 tổ chức khác tham gia hỗ trợ các nhà nghiên cứu đến từ các nước thu nhập thấp).
Tính trung bình, chi phí đăng bài trên các tạp chí chỉ xuất bản mở là khoảng 2.600 USD. Đa số các tạp chí "lai" cũng có chi phí đăng bài tương tự.
Thế giới chia cách
Nhìn chung, các tạp chí chỉ xuất bản mở có nhiều bài báo với tác giả chính đến từ Bắc Mỹ, Đông Á và khu vực Thái Bình Dương hơn so với tạp chí "lai" tương ứng; nhưng số tác giả chính đến từ những khu vực có thu nhập thấp hơn, đặc biệt là những vùng thuộc Nam bán cầu như Mỹ Latin và Caribe, Trung Đông, Bắc Phi, châu Phi cận Sahara - lại ít hơn.
Khoảng 80% số bài báo đăng trên nhóm tạp chí chỉ xuất bản mở có tác giả thứ nhất đến từ nước thu nhập cao, và không có bài báo nào có tác giả thứ nhất đến từ các nước thu nhập thấp.
Trong khi đó, với nhóm tạp chí "lai", chỉ 0,15% số bài được xem xét có tác giả thứ nhất đến từ các nước thu nhập thấp, phần lớn là từ Ethiopia, Bắc Triều Tiên, Nepal và Syria.
Rafael Zenni, nhà sinh thái học tại Đại học Liên bang Lavras, Brazil, nhận định: “Từ kết quả này, có thể thấy quá rõ rằng có một rào cản tài chính rất lớn đối với xuất bản nếu các tạp chí tính phí đăng bài. Đó là điều mà chúng tôi phải đối mặt hằng ngày. Trong các khoản tài trợ cho nghiên cứu, ít khi có phần dành cho phí xuất bản”.
Nhóm nghiên cứu cũng nhận thấy các tác giả đến từ những nước đủ điều kiện tham gia vào chương trình miễn phí đăng bài cũng gần như không bao giờ xuất bản trên các tạp chí truy cập mở. Bruna khá ngạc nhiên vì chính sách miễn phí dường như không hiệu quả.
Dựa trên những kết quả nghiên cứu của nhiều nhóm trước đó, nhóm của Bruna đưa ra ít nhất 3 lời giải thích khả dĩ cho thực trạng này: Thứ nhất, chính sách miễn phí xử lý bài bị hạn chế vì nó đòi hỏi tất cả đồng tác giả phải đến từ những nước đủ điều kiện được miễn phí. Thứ hai, có thể chính các tác giả không biết rằng có chính sách miễn phí hoặc nhân viên của tạp chí đã không công nhận nhóm tác giả đủ điều kiện. Và thứ ba, không phải lúc nào các tác giả cũng được miễn hoàn toàn phí xuất bản truy cập mở, và phàn còn lại phải trả, dù ít, vẫn là quá sức với nhiều tác giả.
"Chúng ta đều biết khoản phí xử lý bài báo đã cản trở các tác giả không có khả năng tài chính", Peter Suber, Giám đốc Văn phòng truyền thông học thuật của Harvard, nói. "Khoản phí này đang làm méo mó thế giới học thuật, loại trừ các tác giả, và tất cả chúng ta nên tìm cách vượt qua những rào cản đó".
Tham khảo: