Ổ khóa và chìa khóa đã đồng hành cùng con người trong suốt hàng nghìn năm. Qua nhiều giai đoạn lịch sử, con người đã phát triển từ những chiếc khóa gỗ đến khóa kim loại và cuối cùng là khóa thông minh không cần đến chìa khóa.
Theo định nghĩa trong thời hiện đại, ổ khóa là một thiết bị cơ học dùng để gắn chặt bất kỳ thực thể vật lý nào. Người ta thường sử dụng một vật thể gọi là chìa khóa để đóng và mở ổ khóa. Tuy nhiên, ổ khóa ngày nay có thêm nhiều hình thức mới. Chúng có thể hoạt động bằng tổ hợp mã số, dấu vân tay, thẻ khóa từ và nhiều dạng khác.
Ổ khóa Ai Cập làm từ gỗ. Ảnh: Precision Locksmiths UK.
Ổ khóa ra đời cách đây 6.000 năm và nó được sử dụng trong thời cổ đại để bảo vệ các cung điện và tài sản tư nhân. Người dân trong thời cổ đại luôn quan tâm đến việc chế tạo các ổ khóa và chìa khóa ngày càng tốt hơn.
Các nhà nghiên cứu phát hiện thiết kế ổ khóa lâu đời nhất tại tàn tích Nineveh, Iraq. Nineveh là thành phố cổ và lâu đời của vương quốc Assyria. Nó nằm ở ngoại ô của thành phố Mosul hiện nay, trên bờ phía Đông của sông Tigris. Nineveh là thành phố lớn nhất trên thế giới trong nhiều thập kỷ. Ổ khóa tìm thấy tại Nineveh – còn được gọi là ổ khóa Ai Cập – làm từ một khối gỗ lớn. Các chuyên gia khảo cổ tin rằng, người cổ đại đã sử dụng ổ khóa Ai Cập để bảo vệ cung điện Khorsabad, nơi người ta tìm thấy ổ khóa trong đống đổ nát của nó.
Ổ khóa Ai Cập thuộc loại khóa chốt, dài khoảng 60cm. Đây là dạng khóa đầu tiên và đơn giản nhất, gồm một thanh gỗ chốt ngang qua ô cửa. Có một khe hở lớn bằng bàn tay trên cánh cửa dùng để mở khóa. Người sử dụng sẽ luồn tay qua khe hở và sử dụng một cây gậy đầu nhọn làm bằng gỗ hoặc kim loại để nâng chốt cửa lên.
Người La Mã cổ đại là những người đầu tiên chuyển đổi sử dụng khóa gỗ sang khóa kim loại trong khoảng thời gian từ năm 900 – 870 trước Công nguyên. Họ đã tạo ra những ổ khóa kim loại và chìa khóa đồng quen thuộc với chúng ta ngày nay. Dựa trên mô hình khóa của người Ai Cập, người La Mã đã thực hiện một số cải tiến nhất định bằng cách thêm khe răng chìa khóa, các rãnh, vật cản và những mấu lồi vào trong ổ khóa. Chỉ những chìa khóa phù hợp mới có thể tháo hoặc mở ổ khóa. Chúng được gọi là “ổ khóa có khấc”, hoặc “ổ khóa có khe răng”.
Người La Mã tiếp tục sáng chế ra loại khóa móc di động có chốt hình chữ U. Theo các tài liệu lịch sử, người Trung Quốc cổ đại cũng biết cách chế tạo loại khóa này một cách độc lập với người La Mã.
Một số ổ khóa của người La Mã cổ đại thậm chí còn được trang bị thêm lò xo để giữ lẫy khóa. Sau nhiều năm cải tiến, họ ngày càng chế tạo ra những ổ khóa nhỏ hơn.
Ý tưởng về những ổ khóa có kích thước nhỏ đặc biệt hấp dẫn đối với những người La Mã giàu có. Họ thường cất giữ các đồ vật giá trị trong những chiếc hộp có khóa trong nhà, và ổ khóa đã được chế tạo nhỏ hơn cho các hộp như vậy. Điều này cho phép họ đeo chìa khóa trên ngón tay dưới dạng những chiếc nhẫn. Ý tưởng này được đề xuất và thực hiện nhằm tạo ra hai lợi ích quan trọng. Một là chìa khóa luôn dễ dàng sử dụng mọi lúc, và nó báo hiệu rằng người đeo chìa khóa đủ giàu để sở hữu một chiếc hộp đựng các đồ vật quý trong nhà của họ. Thứ hai, chìa khóa đeo trên tay mang lại cảm giác an toàn cho chủ sở hữu, bởi vì nó làm cho đồ trang sức và tiền bạc mà họ đã cất giữ ở nhà trở nên an toàn.
Vào thời Trung Cổ, ổ khóa và chìa khóa ngày càng tốt hơn. Khi đó, việc chế tạo khóa đã trở thành một ngành nghề được thương mại hóa. Một số cải tiến đối với ổ khóa trong thời kỳ Trung Cổ bao gồm việc bổ sung ngày càng nhiều khe răng chìa khóa phức tạp và lẫy khóa xoay quanh trục vào hệ thống ổ khóa.
Những chiếc ổ khóa thời Trung Cổ thường có thiết kế tỉ mỉ và đẹp mắt. Nhưng vấn đề sớm nảy sinh khi tính thẩm mỹ ngày càng được coi trọng và người ta ít quan tâm hơn đến chức năng bảo vệ. Do đó, các ổ khóa trở nên không hiệu quả về mặt bảo mật chống trộm. Những tên trộm lành nghề có thể phá vỡ những ổ khóa này một cách dễ dàng.
Vào thế kỷ 17 hoặc 18 sau Công nguyên, ổ khóa Gothic ra đời. Các nhà nghiên cứu đã tìm thấy những ổ khóa Gothic lâu đời nhất tại thành phố Lier của Bỉ. Ổ khóa kiểu Gothic rất đặc biệt. Chúng được thiết kế và trang trí với những chiếc lá cây, chủ yếu có dạng hình chữ V, bao quanh lỗ khóa. Ổ khóa kiểu Gothic còn được gọi là “ổ khóa của người say rượu”, bởi vì một người ngay cả khi say rượu vẫn có thể dễ dàng tìm thấy lỗ khóa để mở ổ khóa, kể cả trong bóng tối hoàn toàn.
Sự khởi đầu của cuộc cách mạng công nghiệp vào thế kỷ 18 đã dẫn đến việc tiêu chuẩn hóa những thiết kế và thành phần cấu tạo của các loại khóa. Vì vậy, ổ khóa và chìa khóa trong thời kỳ này được sản xuất với mức độ chính xác và phức tạp hơn nhiều.
Các ổ khóa và chìa khóa hiện đại bắt đầu xuất hiện tại Anh vào năm 1778, khi nhà phát minh Robert Barron sáng chế ra loại ổ khóa gồm hai tầng lẫy với cơ chế tác động kép. Khóa của Barron còn được gọi là “khóa đa lẫy”. Nó có thiết kế tinh xảo và mức độ bảo vệ cao hơn nhiều.
Tuy nhiên, ổ khóa của Barron vẫn không hoàn toàn an toàn, ngay cả khi có hai lẫy khóa. Một tên trộm khéo léo và có tay nghề cao vẫn có thể cạy hoặc phá khóa.
Năm 1818, Jeremiah Chubb đã cải tiến thiết kế ổ khóa của Barron bằng cách thêm vào một đòn bẩy hoặc lò xo đặc biệt để làm tăng khả năng bảo vệ. Nếu ai đó cắm một chìa khóa không phù hợp vào ổ khóa, lẫy khóa sẽ nâng lên quá cao và kích hoạt lò xo, khiến khóa bị mắc kẹt lại. Loại khóa này còn có khả năng cho chủ sở hữu biết rằng một người nào đó không có chìa khóa đã cố gắng mở khóa. Do đó, thiết kế khóa của Chubb trở nên an toàn hơn nhiều.
Năm 1784, kỹ sư người Anh Joseph Bramah chế tạo chiếc khóa chống trộm đầu tiên. Ông đã trưng bày sáng chế mới ở phía trước cửa hàng của mình với một tấm biển ghi rằng sẽ trao thưởng cho bất kỳ ai có thể mở nó.
Tuy nhiên, không ai đủ khả năng mở khóa chống trộm của Bramah trong suốt 50 năm. Sau đó, một thợ cơ khí lành nghề người Mỹ đã mở khóa thành công nhưng đã mất tới 51 giờ. Chiếc khóa chống trộm này chỉ dài 10 cm nhưng đủ phức tạp để làm nản lòng hầu hết những tên trộm.
Năm 1861, nhà phát minh người Mỹ Linus Yale Jr chế tạo thành công ổ khóa hình trụ Yale. Ông tận dụng các phương pháp sản xuất hàng loạt để tung ra thị trường một thế hệ khóa an toàn và bền hơn. Ngày nay, đây là loại khóa mọi người thường sử dụng trên cửa trước, lối vào tòa nhà và trong ô tô của họ.
Sau khi ổ khóa hình trụ Yale trở nên phổ biến, các kỹ sư đã cải tiến và chế tạo ngày càng nhiều loại ổ khóa hiện đại mà không cần đến chìa khóa, ví dụ như khóa kỹ thuật số, khóa vân tay và nhiều loại khác.