Tại một nhà máy lâu đời ở vùng ngoại ô Paris, sự sống đang thành hình. Đằng sau cánh cửa nặng nề là một dãy thiết bị PCR đang khuếch đại DNA của thực vật lên gấp hàng trăm tỷ lần - sau vài giờ. Tiến vào chút nữa, sẽ có một căn phòng trắng sáng, nơi những chồi non xanh màu lục bảo được tạo ra từ các tế bào đơn lẻ đang nhích lên từng milimet.
“Cảnh tượng này tựa như một giấc chiêm bao”, Patrick Torbey, giám đốc công nghệ của Neoplants, một công ty khởi nghiệp ở Paris đang bước vào cuộc chơi trị giá hàng triệu USD nhằm thanh lọc không khí mà chúng ta đang hít thở, ngắm nhìn thành quả. Torbey nhấc lấy từ bên trong buồng một trong những chiếc hộp nhỏ bằng nhựa, và nheo mắt nhìn tác phẩm xanh tươi của mình: Ẩn mình trong một giá thể giống như thạch, chồi non đang vươn mình.
Chồi non trên tay Torbey được gọi là là Neo P1 - một loại cây trồng biến đổi gene có thể giúp chống lại tình trạng ô nhiễm không khí trong nhà. P1 là một dạng đã được chỉnh sửa của cây trầu bà vàng - thường được gọi là cây thường xuân của quỷ - một trong những loại cây trồng trong nhà dễ trồng và phổ biến nhất thế giới. Mặc dù màu vàng lục của nó có vẻ quen thuộc, nhưng DNA của P1 đã được điều chỉnh để tăng cường khả năng chiết xuất các hợp chất hữu cơ dễ bay hơi (VOC) từ không khí, bao gồm formaldehyde, benzen, toluene, ethylbenzene và xylene - những chất hiện diện phổ biến trong không gian trong nhà.
Những điều chỉnh di truyền này giúp thực vật chuyển đổi VOC mà nó hấp thụ thành các chất như đường và CO2, và cây có thể sử dụng để tiếp tục sinh trưởng. Sau khi lớn hơn môi trường thạch nuôi cấy, P1 sẽ được trồng với đất chứa than sinh học (một chất phụ gia làm vườn phổ biến), trong loại chậu được thiết kế để tối đa hóa luồng không khí. Chậu cây được bán kèm theo ba gói Power Drops (chứa vi khuẩn, người trồng sẽ thêm vào đất mỗi tháng để giúp cây chuyển hóa VOC mà nó hấp thụ). Dự kiến sẽ mở bán vào cuối năm nay, P1 sẽ có giá bán lẻ 179 USD, tương đương khoảng 145 bảng Anh - gần gấp 10 lần giá của một cây trầu bà vàng thông thường, hoặc tương đương với giá của một chiếc máy lọc Honeywell HEPA đắt đỏ.
Hiện tại, Torbey, người có bằng tiến sĩ về chỉnh sửa gene, và nhà đồng sáng lập Lionel Mora, một cựu nhân viên tiếp thị sản phẩm của Google, đã thu về 20 triệu USD vốn đầu tư mạo hiểm từ các quỹ như True Ventures và Collaborative Fund.
Họ đã dùng phần lớn số tiền để trang bị cho không gian mới của Neoplants ở phía Bắc thủ đô nước Pháp. Trong hai năm qua, Torbey đã chỉnh trang lại toàn bộ nhà máy - tiền thân là nhà máy giày, quét vôi trắng và lắp đặt các thiết bị phù hợp, gồm khối phổ kế, tủ hút gió và buồng sinh trưởng thực vật. Máy khuấy từ đang nhẹ nhàng xoay bên cạnh những chiếc tủ chứa bình thủy tinh và đĩa petri.
Ngoài ra, có hai căn phòng mà bên trong được sơn một lớp vật liệu không hấp thụ màu xanh lục (các hợp chất hữu cơ sẽ không dính vào đó). Trong những tháng tới, căn phòng sẽ được sử dụng để mô phỏng phòng ngủ, nhằm đo lường chính xác hơn mức độ Neo P1 loại bỏ độc tố khỏi không khí.
Liệu có khả thi? Neoplants đang hiện thực hóa một ý tưởng hấp dẫn: chắp nối một thứ đẹp mắt giúp mang lại niềm vui cho gia đình (cây trồng trong nhà) với một trong những thách thức lớn nhất mà nhân loại phải đối mặt (ô nhiễm không khí). Nhưng ý tưởng đó có thực sự hiệu quả không? Công ty sẽ cần phải chứng minh.
Lướt qua hầu hết các cửa hàng cây cảnh, không khó để bạn bắt gặp những loài cây hứa hẹn sẽ mang đến không khí trong lành: hoa lan ý, cây lưỡi hổ và dây thường xuân với những mẩu giấy đính kèm - có màu xanh nhạt hoặc trắng, hoặc một số màu khác khơi gợi sự trong lành - thông tin rằng “loại cây này làm sạch không khí”. Patch, một nhà bán lẻ trực tuyến nổi tiếng, dành toàn bộ trang chủ của mình để quảng cáo cho “cây trồng trong nhà làm sạch không khí”. Một nhà cung cấp khác, Plantler, cung cấp gói Air So Pure gồm lục thảo trổ, cây cọ và dương xỉ.
Thị trường cây cảnh sôi động này khởi đầu vào năm 1989, khi NASA làm việc với Hiệp hội Nhà thầu Phong cảnh của Mỹ để đánh giá khả năng loại bỏ độc tố khỏi không khí của cây trồng trong nhà. Kết quả Nghiên cứu Không khí sạch cho thấy rằng, quả thực, cây trồng trong nhà có thể hấp thụ một số chất gây ô nhiễm - bao gồm cả các hợp chất VOC như benzen, formaldehyde và trichloroethylene. Vấn đề là các nhà khoa học đã đặt cây trong một buồng kín, thổi chất ô nhiễm lên nó trong nhiều giờ (hoặc nhiều ngày), sau đó ghi lại kết quả, thay vì mô phỏng chính xác các điều kiện cây trồng trong nhà bình thường. Các quảng cáo đề cập đến kết quả nghiên cứu, nhưng lại không nói thêm rằng điều kiện thí nghiệm hoàn toàn khác so với đời sống thông thường.
Trước những lầm lẫn này, vào năm 2019, các nhà nghiên cứu tại Đại học Drexel đã kết luận rằng, để mô phỏng kết quả lý tưởng như trong thí nghiệm, một căn phòng - chỉ mở một cửa sổ - sẽ cần đến từ 10 đến 1.000 cây trên một mét vuông để lọc chất gây ô nhiễm.
Richard Corsi, hiệu trưởng trường Cao đẳng Kỹ thuật tại UC Davis, tỏ ra bực bội với cái mà ông gọi là “những nghiên cứu trong buồng kính nhỏ”. Ông cho rằng để có được kết quả lý tưởng đến vậy, các nhà khoa học đã phóng đại lượng không khí sẽ thổi qua cây trong điều kiện bình thường. Hiệu quả của bộ lọc không khí ngày nay phải dựa trên một chỉ số tiêu chuẩn là tốc độ phân phối không khí sạch, hay CADR, tiết lộ cho chúng ta biết chính xác bao nhiêu phần tử cụ thể được loại bỏ khỏi không khí trong một diện tích lớn của căn phòng. Như vậy, bằng cách biến phép đo này thành một phép đo tiêu chuẩn, người tiêu dùng sẽ ít bị đánh lừa hơn, họ sẽ nhận ra một bộ lọc không khí dù cực kỳ hiệu quả trong việc loại bỏ độc tố, nhưng chỉ với một lượng không khí nhỏ.
Sử dụng dữ liệu từ các nghiên cứu thực vật trước đây và tính toán dựa trên trường hợp lý tưởng nhất cho CADR, Corsi cho biết một phòng rộng khoảng 200 feet vuông sẽ cần tới 315 cây riêng lẻ để giảm 50% lượng formaldehyde (và các VOC khác). Để giảm được 90%, sẽ cần khoảng 2.800 cây. Nếu muốn lọc độc tố trên toàn bộ ngôi nhà của bạn, bạn sẽ phải sở hữu cả một khu rừng rậm.
Vậy cây trồng biến đổi gene của Neoplants có hiệu quả hơn không? Trong tài liệu để tiếp thị sản phẩm, công ty đề cập đến nghiên cứu năm 1989 và khẳng định P1 loại bỏ VOC “tốt hơn 30 lần so với các loại cây của NASA”. Nhưng đây vẫn là nghiên cứu trong phòng thí nghiệm: Neoplants đã thổi formaldehyde, benzen, toluene và xylene lên cây P1 bên trong buồng kính, sau đó so sánh kết quả đầu ra. Các thử nghiệm vẫn chưa mang lại kết quả đáng tin cậy, nhưng hy vọng rằng phòng thí nghiệm mới, với các phòng được thiết kế đặc biệt, sẽ giúp các nhà khoa học tại Neoplants tiến hành những thử nghiệm chân thực hơn trong tương lai.
Neoplants không đưa ra chỉ số CADR để so sánh hiệu quả của P1 với máy lọc không khí cơ học. Thay vào đó, Neoplants cung cấp “CADR theo trọng lượng” để phản ánh kích thước khác nhau của các loại cây khác nhau. Ngay cả khi P1 tốt hơn 30 lần so với cây trồng trong nhà truyền thống, bạn vẫn cần rất nhiều cây để làm sạch không khí ô nhiễm nhất.
Mora lập luận rằng công ty cần phải tự tạo ra một chỉ số mới, bởi vì thực vật - không giống như máy lọc không khí truyền thống - sẽ cứ hoạt động mà không có cơ chế bật tắt. Neoplants đã tuyển dụng hai chuyên gia để phát triển nên một chỉ số phù hợp hơn với cơ chế vận hành của cây.
Hiện tại, các cây P1 vẫn nằm trong những khay chồi nhỏ được lưu trữ trong các buồng sinh trưởng thực vật. Phải mất sáu tháng để mỗi cây từ một ô riêng lẻ phát triển thành một chồi cao vài inch. Hơn 30.000 người đã đăng ký vào danh sách chờ qua trang web Neoplants; rất nhiều chủ khách sạn và nhà kinh doanh bất động sản quan tâm đến sản phẩm này. Mora đang ký hợp đồng với những người nông dân ở Florida, những người sẽ có thể sản xuất cây trồng của họ trên quy mô lớn. (Neoplants chọn Hoa Kỳ, nơi quy trình pháp lý để xin giấy phép cho các sản phẩm biến đổi gene khá đơn giản, làm thị trường ra mắt).
Cơ sở vật chất mới sẽ giúp Mora và Torbey thực hiện các thử nghiệm thực tế và khắt khe hơn trong thời gian tới. Họ đang triển khai phát triển P2 nhằm thu hồi hoặc xử lý carbon từ môi trường bị ô nhiễm.
Nhưng công ty sẽ cần rất nhiều sự kiên nhẫn và niềm tin từ đối tác lẫn khách hàng - những chồi xanh cần thời gian để lớn lên. “Chúng chưa hoàn thiện và còn nhiều thiếu sót. Nhưng chúng là những mầm cây khởi đầu”.