Tốc độ phát triển của hai nhà xuất bản truy cập mở lớn là MDPI và Frontiers từng rất đáng kinh ngạc, nhưng sự suy giảm của họ cũng xảy ra nhanh và mạnh không kém.
Dù đang chững lại, MDPI và Frontiers vẫn giữ vai trò quan trọng trong hệ sinh thái xuất bản học thuật đương đại. Thành công ban đầu của họ cho thấy mô hình xuất bản mới mẻ đã nhận được sự hưởng ứng từ hàng nghìn nhà nghiên cứu trên toàn cầu. Tuy nhiên, những biến động gần đây cũng cho thấy mô hình này tiềm ẩn nhiều rủi ro – và để áp dụng hiệu quả, cần thừa nhận cũng như chủ động kiểm soát các nguy cơ đó.
Không có IF, các yếu tố khác cũng trở nên kém hấp dẫn
Tháng 3/2023, tạp chí lớn nhất của MDPI - International Journal of Environmental Research and Public Health (IJERPH) - đã bị loại khỏi danh mục Web of Science (WoS).
Hệ quả sau đó vừa nằm trong dự đoán, vừa gây bất ngờ: số lượng bài báo được xuất bản giảm tới 88% so với thời kỳ đỉnh cao. Trong ba tháng từ tháng 12/2022 đến tháng 2/2023, IJERPH công bố khoảng 1.800 bài mỗi tháng; đến mùa hè năm 2023, con số này sụt giảm còn khoảng 200 bài/tháng.
Sự lao dốc của IJERPH là minh chứng rõ ràng rằng nếu không có hệ số tác động (Impact Factor), các yếu tố khác như tốc độ xuất bản nhanh, tỷ lệ chấp nhận cao hay mức phí xử lý bài báo (APC) thấp sẽ trở nên kém hấp dẫn. Với nhiều tác giả, hệ số tác động và thứ hạng tạp chí vẫn là yếu tố then chốt - thậm chí là điều kiện tiên quyết - khi lựa chọn nơi công bố nghiên cứu.
Mặc dù sự sụp đổ của IJERPH không gây nhiều bất ngờ, nhưng những hệ lụy đối với toàn bộ danh mục tạp chí rộng lớn của MDPI lại khó dự đoán hơn. Chỉ một tháng sau khi IJERPH bị loại khỏi danh mục lập chỉ mục, số lượng bài báo được xuất bản bởi các tạp chí còn lại của MDPI đã giảm 17%, từ 28.500 bài vào tháng Ba xuống còn 23.500 bài vào tháng Năm. Xu hướng sụt giảm tiếp tục kéo dài, với chỉ 22.500 bài được xuất bản trong tháng Chín.
Nếu tính cả IJERPH, tổng sản lượng xuất bản của MDPI vào mùa hè năm 2023 (từ tháng Sáu đến tháng Tám) đã giảm 27% so với mức đỉnh (từ tháng 12/2022 đến 2/2023). Đáng chú ý, đây cũng là lần đầu sau nhiều năm, MDPI ghi nhận mức giảm 5% so với cùng kỳ năm trước. Xu hướng suy giảm xảy ra đồng đều trên nhiều khu vực địa lý và loại hình bài báo, gồm cả bài viết công bố trên số tạp chí thông thường và bài viết công bố trên số tạp chí đặc biệt do biên tập viên khách mời phụ trách. Biên tập viên khách mời đóng vai trò chủ chốt trong việc xây dựng và quản lý các số đặc biệt của MDPI. Họ chịu trách nhiệm định hình chủ đề và mục tiêu của số báo, sau đó tích cực mời gọi các nhà khoa học đóng góp bài viết. Khi nhận được bản thảo, họ sẽ sàng lọc ban đầu, rồi tìm kiếm và quản lý người phản biện. Dựa trên các đánh giá, họ đưa ra quyết định cuối cùng về việc chấp nhận bài viết. Đồng thời, biên tập viên khách mời cũng có nhiệm vụ quảng bá số báo.
Đến thời điểm hiện tại, xu hướng đi xuống vẫn tiếp diễn khi MDPI chứng kiến số lượng bài xuất bản tiếp tục giảm trong năm 20242.
Rủi ro hệ thống từ mô hình đồng nhất
Những ảnh hưởng lan rộng trên toàn bộ danh mục tạp chí của MDPI phản ánh một dạng rủi ro hệ thống thường gặp ở các nhà xuất bản có danh mục tạp chí đồng nhất. Khi tất cả các tạp chí của một nhà xuất bản được xây dựng thương hiệu theo cách tương tự nhau và có cùng chính sách biên tập cũng như vận hành giống nhau thì uy tín, hoặc tai tiếng, của một tạp chí dễ dàng lan sang toàn bộ hệ thống, và sự cố ở một tạp chí có thể khiến các tác giả quay lưng với các tạp chí còn lại. Trong trường hợp MDPI, tất cả các tạp chí của nó được thiết kế để tạo sự nhận diện mạnh mẽ với tên tuổi chung MDPI, nhất quán về hình thức và trải nghiệm người dùng trên các website, và cùng áp dụng mô hình biên tập viên khách mời.
Ngược lại, khả năng xảy ra hiệu ứng dây chuyền như vậy ở các nhà xuất bản lớn như Elsevier hay Springer Nature rất thấp. Nhờ vào cấu trúc danh mục đa dạng với nhiều thương hiệu riêng biệt, các tạp chí này có thể hoạt động một cách độc lập trong trường hợp xảy ra khủng hoảng uy tín. Ví dụ, một vấn đề liên quan đến tạp chí mang thương hiệu Cell khó có khả năng ảnh hưởng đến nhận thức về một bài đăng thuộc The Lancet, tương tự như một sự cố tại tạp chí BioMed Central sẽ không làm tổn hại đến danh tiếng của một ấn phẩm thuộc Nature Portfolio. Tất nhiên, mô hình phân mảnh này đặt ra những thách thức riêng, chẳng hạn như việc triển khai chính sách trên toàn hệ thống trở nên khó khăn hơn.
Mô hình xuất bản mở có bền vững về tài chính?
Những vấn đề trên đã làm dấy lên một số câu hỏi đáng lưu tâm về cách định giá tài chính của các nhà xuất bản truy cập mở (OA) và mang tính đồng nhất cao. Mô hình kinh doanh này dựa trên phí xử lý bài báo và phụ thuộc trực tiếp vào số lượng bài được xuất bản, hệ quả là bất kỳ sự suy giảm nào về đầu ra đều ngay lập tức ảnh hưởng đến doanh thu. Thêm vào đó, những nhà xuất bản có danh mục đồng nhất phải đối mặt với rủi ro cao hơn từ các cú sốc về uy tín so với các nhà xuất bản truyền thống có danh mục phân tán. Khi lợi nhuận dễ biến động và phụ thuộc vào sự chấp thuận của các hệ thống lập chỉ mục, giá trị dài hạn của doanh nghiệp có thể thấp hơn so với các mô hình có dòng thu ổn định. Chẳng hạn, Elsevier và Springer Nature có thể dự đoán tương đối chính xác thu nhập trong vòng ba-bốn năm tới, trong khi với MDPI, doanh thu có thể biến động mạnh chỉ trong vài tháng.
Vấn đề uy tín “nóng” trở lại
MDPI vẫn luôn là một nhà xuất bản gây tranh cãi và thường xuyên bị đánh giá tiêu cực. Dù vậy, dường như không có chỉ trích nào thực sự làm lung lay vị thế của họ. Cho đến khi tạp chí IJERPH bị loại khỏi danh mục WoS, MDPI vẫn không ngừng phát triển, bất chấp các công kích vào danh tiếng. Trước thời điểm IJERPH bị loại, tốc độ tăng trưởng hằng năm của MDPI đạt khoảng 35%, với tổng số lượng bài báo xuất bản năm 2023 dự kiến vượt 350.000 – tiệm cận quy mô của nhà xuất bản lớn thứ hai thế giới, Springer Nature.
Nhưng hiện tại, có vẻ như những nghi vấn về danh tiếng cuối cùng đã “đuổi kịp” MDPI. Trước hết, việc IJERPH bị loại - và đến thời điểm hiện tại vẫn chưa được quay trở lại danh mục WoS - có lẽ là hệ quả từ hình ảnh không mấy tích cực của MDPI – một nhà xuất bản có danh tiếng tốt hơn có thể đã không phải chịu sự trừng phạt tương tự từ WoS. Thứ hai, sự hoài nghi lan rộng sang toàn bộ danh mục tạp chí của MDPI, thay vì chỉ coi IJERPH như một trường hợp cá biệt – một phần vì cái nhìn dè dặt của giới học thuật với MDPI.
Ngoài những nghi vấn về danh tiếng, cộng đồng học thuật cũng đang thể hiện những thái độ phân hóa đối với MDPI.
Một số nhà nghiên cứu – đặc biệt trong các lĩnh vực mới nổi hoặc áp lực công bố cao – đánh giá cao MDPI nhờ quy trình xuất bản nhanh, minh bạch và truy cập mở hoàn toàn (gold open access, với phiên bản cuối cùng của một bài báo được công bố công khai và miễn phí cho bất kỳ ai trên internet). Các tính năng như phản biện công khai, giao diện nộp bài hiện đại và hỗ trợ kỹ thuật tốt được xem là điểm cộng3.
Nhưng bên cạnh đó, một số học giả kỳ cựu và cơ quan đánh giá như Diễn đàn Xuất bản Phần Lan JUFO - do cộng đồng khoa học nước này thành lập nhằm hỗ trợ việc đánh giá chất lượng các tạp chí học thuật - lại bày tỏ lo ngại. JUFO đã hạ bậc 187 tạp chí MDPI trong hệ thống xếp hạng của mình vì cho rằng chúng chạy theo số lượng, rút ngắn thời gian xử lý bài mà thiếu kiểm soát chất lượng4.
Trên nền tảng Bluesky, thỏa thuận xuất bản giữa trung tâm thông tin y sinh học lớn của Đức ZB Med và MDPI - một thỏa thuận cấp quốc gia, cho phép các nhà nghiên cứu của hơn 100 trường đại học và viện nghiên cứu xuất bản bài báo truy cập mở Vàng trên các tạp chí của MDPI với phí xử lý được chiết khấu đáng kể - bị chỉ trích là “gây sốc” và “thảm họa”. Ngoài ra, một phân tích cho thấy MDPI có tốc độ xuất bản tăng nhanh bất thường, thời gian phản biện ngắn (chỉ 17 ngày), và khả năng sử dụng người phản biện không chuyên sâu – cũng làm dấy lên nghi ngờ về tính nghiêm túc trong quy trình học thuật5.
MDPI không hoàn toàn đáng bị quy kết mọi vấn đề liên quan đến danh tiếng, nhưng cũng không thực sự chủ động trong việc kiểm soát hình ảnh của mình. Khi đối mặt với phản ứng tiêu cực, cách họ xử lý thường thiếu sức thuyết phục. Chẳng hạn, trong phản hồi với bài viết của Oviedo-García về tỷ lệ tự trích dẫn cao của các tạp chí MDPI6, họ đưa ra một biểu đồ… vô tình củng cố chính lập luận của tác giả (dù sau đó bài viết đã được rút lại và chỉnh sửa). Dù tỷ lệ tự trích dẫn của MDPI cao nhưng chưa tới mức bất thường hay khiến MDPI trở thành nhà xuất bản có hành vi “săn mồi”, cách phản hồi yếu ớt lại khiến họ mất điểm. Phần nào đó, danh tiếng kém là hệ quả của sự thiếu quan tâm – và nếu các “xưởng sản xuất bài báo” thực sự hoạt động mạnh tại MDPI, gốc rễ có lẽ cũng là từ lỗ hổng giám sát này.
Tương lai nào cho MDPI?
Điều này báo hiệu gì cho tương lai của MDPI? Có hai kịch bản trái ngược – có thể kết hợp dưới nhiều hình thức khác nhau. Kịch bản xấu là một vòng luẩn quẩn: danh tiếng sụt giảm kéo theo các biện pháp hành chính, làm giảm lượng bài nộp và đẩy MDPI vào chu kỳ đi xuống.
Kịch bản tốt là một cuộc “tái định vị thương hiệu” thành công, được hỗ trợ bởi trí nhớ ngắn hạn và khả năng “tha thứ” của giới học thuật, cùng sự trở lại của một số tạp chí trong bảng xếp hạng hệ số tác động. Điều đó có thể giúp MDPI quay lại đường đua tăng trưởng. Tuy nhiên, tính đến thời điểm hiện tại, nhà xuất bản này vẫn đang đối diện với những nghi ngờ cũng như chưa thể vực dậy “thương hiệu” của mình khi IJERPH chưa quay lại WoS hay số lượng bài xuất bản vẫn tiếp tục sụt giảm trong năm 2024.
Trong ngắn hạn, hiệu suất của MDPI sẽ phần lớn nằm ngoài tầm kiểm soát của họ. Dù có nỗ lực cải thiện danh tiếng tới đâu, các tạp chí của họ vẫn có khả năng bị loại khỏi một chỉ mục lớn khác, hoặc bị nhắm tới bởi các chính sách khu vực. Hiện tại, họ dường như đang ổn định tạm thời ở mức quanh 250.000 bài báo mỗi năm (cụ thể, năm 2022 và 2023, MDPI lần lượt xuất bản 303,2 nghìn và 285 nghìn bài báo, tuy nhiên con số này chỉ còn 238 nghìn vào năm 2024).
Frontiers – tương đồng nhưng khác biệt
Giống như MDPI, Frontiers là nhà xuất bản hoàn toàn truy cập mở, với danh mục khá đồng nhất khi toàn bộ các tạp chí của họ có cấu trúc, hình thức và cách vận hành rất giống nhau, sử dụng mô hình xuất bản qua biên tập viên khách mời, và từng có tốc độ tăng trưởng nhanh cho tới năm 2022. Tuy nhiên, có một số khác biệt đáng chú ý: tốc độ xuất bản chậm hơn MDPI, phụ thuộc vào thị trường Trung Quốc nhiều hơn (trước thời điểm khủng hoảng, khoảng 50% bài báo của Frontiers đến từ Trung Quốc), phí xử lý bài báo cao hơn, và các tạp chí thường có thứ hạng cao hơn MDPI.
Một điểm khác biệt lớn nữa là cách họ quản trị danh tiếng. Trong khi MDPI để mình rơi vào thế bị động, Frontiers lại chủ động định hình câu chuyện về bản thân. Họ thường xuyên nhấn mạnh mình là nhà xuất bản được trích dẫn nhiều thứ ba (dù cách tính này có thể gây tranh cãi), và triển khai nhiều sáng kiến xây dựng hình ảnh như Frontiers Forum, Policy Lab hay Frontiers for Young Minds.
Với những điểm tương đồng, người ta nghĩ rằng Frontiers có thể sẽ được hưởng lợi khi MDPI chậm lại. Nhưng thực tế, Frontiers cũng suy giảm. Tháng 9/2022, Frontiers chứng kiến đợt giảm sản lượng đầu tiên và từ tháng 5–7/2023, số lượng bài báo của nhà xuất bản này chỉ còn 22,7 nghìn (trung bình gần 7,6 nghìn bài/tháng), giảm 36% so với quý III/2022, quý có sản lượng cao nhất năm với 35,2 nghìn bài (trung bình 11,7 nghìn bài/tháng). Sang năm 2024, số lượng bài của Frontiers vẫn tiếp tục giảm nhẹ với trung bình mỗi tháng khoảng 6 nghìn bài7.
Tới đây, MDPI sẽ phải chứng minh họ có khả năng thích nghi. Frontiers sẽ phải chứng minh họ có thể kiểm soát rủi ro. Và những người mới tham gia vào mô hình xuất bản truy cập mở quy mô lớn và dựa trên biên tập viên khách mời để nhanh chóng tăng sản lượng, như chuỗi Discover của Springer Nature và chuỗi Elevate của Taylor & Francis, sẽ phải học hỏi từ MDPI và Frontiers những bài học về sự mất mát.
MDPI là một nhà xuất bản truy cập mở đa ngành có trụ sở tại Basel, Thụy Sĩ, nổi bật trong hệ sinh thái xuất bản học thuật toàn cầu. Tuy nhiên, trước đó, MDPI là một tổ chức phi lợi nhuận có tên Molecular Diversity Preservation International, với sứ mệnh thúc đẩy việc bảo tồn và phổ biến các mẫu hợp chất hóa học. Sau khi thành công với một số tạp chí truy cập mở như Molecules, Sensors và Entropy, MDPI đã chính thức chuyển sang hoạt động xuất bản chuyên nghiệp. Năm 2010, mảng xuất bản được tách thành một pháp nhân riêng, lấy tên mới là Multidisciplinary Digital Publishing Institute nhưng vẫn giữ nguyên tên viết tắt MDPI. Tính đến tháng 1/2024, MDPI xuất bản 433 tạp chí học thuật, trong đó có 92 tạp chí được lập chỉ mục trong Science Citation Index Expanded, 7 tạp chí được lập chỉ mục trong Social Sciences Citation Index, 138 tạp chí được liệt kê trong SciFinder và 270 tạp chí trong Scopus.
Frontiers là một trong những nhà xuất bản khoa học truy cập mở lớn, được thành lập vào năm 2007, có trụ sở chính ở Lausanne, Thụy Sĩ, và chi nhánh tại nhiều quốc gia như Vương quốc Anh, Tây Ban Nha và Trung Quốc. Với hơn 1.400 nhân viên tại 14 quốc gia (tính đến năm 2022), Frontiers xuất bản hơn 220 tạp chí do cộng đồng học thuật điều hành, bao phủ khoảng 1.700 lĩnh vực nghiên cứu khác nhau. Tính đến năm 2024, Frontiers có 109 tạp chí có Hệ số ảnh hưởng (Journal Impact Factor), và 113 tạp chí có CiteScore, trong đó 51 tạp chí được xếp hạng theo hệ số ảnh hưởng.
|
(2) MDPI. (2025). 2024 Annual Achievements Report [Annual Report].
(6) M. Ángeles Oviedo-García. (2024). The review mills, not just (self-)plagiarism in review reports, but a step further. Scientometrics, 129, 5805–5813.
(7) Frontiers. (2025). Frontiers Annual Report [Annual Report].
Bài đăng KH&PT số 1348 (số 24/2025)