Bức tranh u ám hiện tại của Thung lũng Silicon không chỉ đến từ việc nguồn vốn đầu tư vào các startup chuyên “đốt tiền” đang cạn dần, mà còn từ đám mây đen của những thương vụ lừa đảo. Các nhà đầu tư đang cẩn trọng hơn trước các tuyên bố “đao to búa lớn” của nhiều startup, từ đó họ đã nhận ra được những gương mặt lừa đảo trong ngành, những kẻ sống với phương châm “cứ giả vờ cho đến khi điều đó thành hiện thực” (fake it till you make it).
Hãy xem những gì đã xảy ra chỉ trong hai tuần: Charlie Javice, người sáng lập startup hỗ trợ lập kế hoạchtài chính Frank, đã bị bắt vì tội danh làm sai lệch dữ liệu khách hàng. Một bồi thẩm đoàn đã nhận định Rishi Shah, người đồng sáng lập startup phần mềm quảng cáo Outcome Health, phạm tội lừa gạt khách hàng và nhà đầu tư. Và một thẩm phán đã tuyên bố Elizabeth Holmes, nhà sáng lập đã lừa đảo các nhà đầu tư của startup xét nghiệm máu Theranos, phải nhận bản án 11 năm tù.
Tất cả những vụ án này diễn ra sau vụ bắt giữ Carlos Watson, nhà sáng lập Ozy Media, và Christopher Kirchner, nhà sáng lập công ty phần mềm Slync, vào tháng hai. Cả hai đều bị buộc tội lừa đảo các nhà đầu tư. Sắp đến, vào tháng này, là phiên tòa xét xử vụ gian lận của Manish Lachwani, nhà đồng sáng lập startup phần mềm HeadSpin; và phiên toà xét xử Sam Bankman-Fried, nhà sáng lập sàn giao dịch tiền điện tử FTX, người phải đối mặt với 13 cáo buộc gian lận, vào cuối năm nay.
Rốt cục, điệp khúc về các cáo buộc, kết án và bản án đã tạo ra cảm giác rằng chúng ta sẽ phải gánh chịu hậu quả cho hành vi thao túng và lừa đảo trong thế giới khởi nghiệp. Bất chấp nhiều vụ bê bối nổi tiếng (Uber, WeWork) và những thất bại (Juicero), rất ít nhà sáng lập startup, ngoại trừ bà Holmes, đã từng phải đối mặt với cáo buộc hình sự vì vượt qua ranh giới của đạo đức kinh doanh.
Suy thoái kinh tế có thể là nguyên nhân dẫn đến sự thay đổi. Trong những thời điểm “sóng yên biển lặng”, mọi người thường bỏ qua phần lớn các hành vi kinh doanh phi đạo đức. Theo PitchBook, tổ chức chuyên theo dõi các startup, từ năm 2012 đến 2021, nguồn tài trợ cho các startup công nghệ ở Hoa Kỳ đã tăng gấp tám lần lên 344 tỷ USD. Hơn 1.200 trong số đó được coi là “kỳ lân”.
Nhưng khi đồng tiền khó kiếm hơn, mọi người càng thấm thía câu châm ngôn của Warren Buffett: “Xét cho cùng, chỉ khi thủy triều rút xuống, bạn mới có thể phát hiện ra những kẻ cởi truồng bơi lội”. Sau khi FTX nộp đơn xin phá sản vào tháng 11, Brian Chesky, Giám đốc điều hành của Airbnb, đã bổ sung thêm một câu châm ngôn mới phù hợp với thời thế hơn để mô tả tình cảnh thị trường lúc này: “Có cảm giác như chúng ta đang ở trong một hộp đêm, và đèn vừa được bật lên,” anh đăng tải trên Twitter.
Dè chừng những nhà sáng lậpTrước đây, các nhà đầu tư chuyên hỗ trợ các công ty khởi nghiệp giai đoạn đầu không mấy thiết tha theo đuổi các vụ kiện khi họ phát hiện ra mình bị lừa. Các công ty còn nhỏ, có ít tài sản để thu hồi và việc xét xử nhà sáng lập sẽ làm tổn hại đến danh tiếng của các nhà đầu tư. Điều đó đã thay đổi khi số lượng kỳ lân tăng vọt, thu hút hàng tỷ USD tài trợ. “Có quá nhiều tiền để lo lắng, vì vậy họ đang phải tính toán nhằm điều chỉnh kế hoạch”, Alexander Dyck, giáo sư tài chính tại Đại học Toronto, chuyên về quản trị doanh nghiệp, nhận định.
Bộ Tư pháp cũng đã thúc giục các công tố viên “mạnh tay” hơn trong việc theo đuổi các vụ lừa đảo kinh doanh, bao gồm cả các công ty khởi nghiệp tư nhân. Do đó, cái giá mà những nhà sáng lập Frank, Ozy Media, Slync và HeadSpin phải trả sẽ còn nhiều hơn nữa.
IRL, một ứng dụng nhắn tin được các nhà đầu tư định giá 1 tỷ USD, đang bị Ủy ban Chứng khoán và Giao dịch điều tra vì cáo buộc lừa dối các nhà đầu tư về số lượng người dùng, theo báo cáo từ The Information. Rumby, một startup giao đồ giặt là ở Ohio, bị cáo buộc đã bịa đặt một câu chuyện thành công để đảm bảo nguồn vốn mà nhà sáng lập công ty này đã dùng để mua cho mình một ngôi nhà trị giá 1,7 triệu USD, theo đơn kiện từ một trong những nhà đầu tư của công ty.
Các hãng tin tức cũng đã báo cáo hành vi phi đạo đức tại các công ty khởi nghiệp như Olive, một startup phần mềm chăm sóc sức khỏe trị giá 4 tỷ USD và Nate, một startup thương mại điện tử tuyên bố sử dụng trí tuệ nhân tạo. Người phát ngôn của Olive cho biết công ty đã “thảo luận và phủ nhận” các cáo buộc.
Các cáo buộc ồ ạt diễn ra đã khiến các nhà đầu tư mạo hiểm rơi vào tình thế khó xử. Khi định giá khởi nghiệp tăng vọt, họ được coi là những vị tướng có tầm nhìn xa trông rộng. Thật dễ dàng để thuyết phục cả thế giới và các nhà đầu tư trong quỹ của họ rằng họ là những người quản lý đầy trách nhiệm với những kỹ năng cần thiết để dự đoán tương lai, và họ có khả năng tìm ra Steve Jobs tiếp theo để xây dựng lộ trình lăng xê vang dội.
Nhưng khi nhiều vụ lừa đảo khởi nghiệp được tiết lộ, những gã khổng lồ trong ngành này đang đóng một vai trò khác trong các vụ kiện, hồ sơ phá sản và lời khai của tòa án: nạn nhân bị lừa.
Alfred Lin, một nhà đầu tư tại Sequoia Capital, công ty hàng đầu ở Thung lũng Silicon đã đầu tư 150 triệu USD vào FTX, đã chia sẻ câu chuyện buồn về thương vụ đầu tư vào tiền điện tử tại một sự kiện khởi nghiệp vào tháng một . “Việc chúng tôi đầu tư đã là một nhẽ, nhưng cái đau đớn nhất là chúng tôi đã làm việc với nhau một năm rưỡi, vậy mà tôi không nhận ra vấn đề”, ông bộc bạch. “Quả thực không dễ”.
Các nhà đầu tư vốn mạo hiểm cho biết quỹ của họ là nơi rủi ro nhất để đầu tư nhưng đổi lại mọi người sẽ có cơ hội nhận được những phần thưởng lớn hơn. Thế giới khởi nghiệp tôn vinh những thất bại và nếu bạn không thất bại, bạn sẽ bị coi là không đón nhận đủ rủi ro. Nhưng giờ đây không rõ liệu các nhà đầu tư có tiếp tục chấp nhận thêm rủi ro hay không khi các vụ bê bối ngày càng khiến họ mất mặt.
Ngày càng nhiều các nhà đầu tư yêu cầu những công ty tư vấn như RHR International giúp xác định các dấu hiệu nhận biết một kẻ lừa đảo, Eden Abrahams, một chuyên gia của công ty cho biết.“Họ muốn thắt chặt các quy trình đánh giá những nhà sáng lập”.
Tranh tối tranh sángGS. Dyck cho rằng các công ty lừa đảo thường có công thức chung. Họ có xu hướng sử dụng các mô hình kinh doanh mới lạ, những nhà sáng lập của họ thường có quyền kiểm soát đáng kể và những người ủng hộ họ không phải lúc nào cũng có điều kiện giám sát chặt chẽ. Những yếu tố này đã tạo ra thời cơ chín muồi để lách luật. “Không có gì đáng ngạc nhiên khi rất nhiều vụ lừa đảo trong 18 tháng qua đang bị đưa ra ánh sáng”, ông nhận định.
Một trong những gương mặt lừa đảo tai tiếng nhất là Charlie Javice - một cô gái trẻ.
Theo đơn khiếu nại của Ủy ban Giao dịch và Chứng khoán Hoa Kỳ (SEC), khi Javice đang cố bán Frank, startup lập kế hoạch vay vốn cho sinh viên đại học, cho JPMorgan Chase, cô đã yêu cầu một nhân viên không được chia sẻ chính xác có bao nhiêu người đã sử dụng dịch vụ của Frank. Sau đó, cô ấy yêu cầu nhân viên tạo ra hàng nghìn tài khoản, thề thốt với nhân viên của mình rằng hành động đó hợp pháp và không ai sẽ phải mặc “áo tù”, đơn khiếu nại cho biết.
Sau khi JPMorgan mua lại Frank với giá 175 triệu USD vào năm 2021, các nhà đầu tư của Frank đã nhanh chóng chúc mừng chiến thắng trên Twitter. “Vậy là sẽ có thêm nhiều sinh viên và gia đình có khả năng tiếp cận với các cơ hội hỗ trợ tài chính và cơ hội tiềm năng”, một nhà đầu tư tại Reach Capital đã viết. “Thật thú vị khi biết rằng giờ đây ta sẽ có một nền tảng lớn hơn để tạo ra tác động tích cực đến cuộc sống của rất nhiều người!” là lời khen ngợi từ một giám đốc điều hành tại Chegg, công ty đã tham gia đầu tư.
Javice phải đối mặt với bốn cáo buộc gian lận. Tháng trước, JPMorgan đã cáo buộc cô chuyển tiền cho một công ty vỏ bọc ngay sau khi ngân hàng này phát hiện ra bộ mặt thật của cô.
Outcome Health, startup bán quảng cáo thuốc trên màn hình trong các văn phòng khám chữa bệnh, đã huy động được 488 triệu USD từ các nhà đầu tư như Goldman Sachs, quỹ CapitalG của Alphabet (tập đoàn sở hữu Google) và gia đình của Thống đốc JB Pritzker của tiểu bang Illinois. Startup này ghi điểm nhờ mức tăng trưởng và lợi nhuận vượt bậc. Trên thực tế, công ty đã không đạt được mục tiêu doanh thu, đang phải vật lộn với hàng đống nợ nần và việc tính phí quá cao cho khách hàng.
Tuy nhiên, các nhà đầu tư vẫn đổ tiền vào và thậm chí còn cho phép những nhà đồng sáng lập của Outcome Health, ông Shah và Shradha Agarwal, rút ra số cổ phiếu trị giá 225 triệu USD. Một trong những nhà đầu tư nhỏ hơn của công ty, Todd Cozzens của Leerink Partners, lý giải việc ông không nản lòng trước những cảnh báo nguy hiểm như không đạt mục tiêu doanh thu và các vấn đề khác, bởi vì lúc bấy giờ ông tin rằng “họ có thể giải quyết gọn gàng những khúc mắc đó.” Rốt cục công ty đã phạm tội lừa đảo khi thay đổi báo cáo bán hàng, điều mà người ngoài khó có thể phát hiện ra.
“Đây là một mô hình kinh doanh tuyệt vời và sản phẩm đang hoạt động hiệu quả, nhưng những nhà sáng lập này thực sự quá tham lam”, ông đánh giá. “Họ muốn nhiều hơn nữa.” Công ty của ông Cozzens đã mất 90% khoản đầu tư 15 triệu USD.
Ông Shah bị kết án 19 tội danh gian lận và bà Agarwal 15 tội danh. Người phát ngôn của ông Shah nói rằng bản án “làm ông vô cùng đau khổ” và ông có kế hoạch kháng cáo. Luật sư của bà Agarwal thì cho biết họ đang xem xét bản án và cân nhắc các lựa chọn của bà.
Đây chưa phải là tất cả. Nhà sáng lập một startup khác, Slync, ông Kirchner, đã nói dối các nhà đầu tư về hiệu quả kinh doanh của Slync và sử dụng số tiền huy động được để mua cho mình một chiếc phi cơ riêng trị giá 16 triệu USD, cùng với các hành vi biển thủ khác, theo đơn khiếu nại của SEC. Khi một nhà đầu tư tìm hiểu về tình hình tài chính của Slync, ông Kirchner nói với người đó rằng Slync đang trong quá trình chuyển sang một nhà cung cấp dịch vụ tài chính mới. Nhà đầu tư đã chuyển khoản 35 triệu USD.
Một phát ngôn viên của Slync cho biết công ty đã bổ nhiệm một giám đốc điều hành mới, đang hợp tác với các cuộc điều tra của chính phủ và “mong chờ một giải pháp công bằng cho vấn đề này”.
FTX đã huy động được gần 2 tỷ USD từ các nhà đầu tư hàng đầu như Sequoia Capital, Lightspeed Venture Partners và Thoma Bravo, nhờ đó nó đã đạt mức định giá 32 tỷ USD. Công ty hoạt động chắp vá đến mức thậm chí không có danh sách đầy đủ những nhân sự làm việc ở đó, theo một báo cáo từ ban quản lý mới của công ty trong tháng này. Sequoia, công ty đã đăng tải hồ sơ “long lanh” của ông Bankman-Fried trên website của mình, đã xin lỗi các nhà đầu tư sau khi công ty sụp đổ.
Tại sự kiện khởi nghiệp, ông Lin giải thích rằng đầu tư mạo hiểm suy cho cùng là một ngành kinh doanh dựa trên niềm tin. “Bởi nếu bạn không tin tưởng những nhà sáng lập mà bạn làm việc cùng, bạn đã chẳng quyết định đầu tư vào họ”.