TS. Nguyễn Tuấn Anh và Công ty GeoAI đã giải bài toán cũ giám sát hành trình của ngư dân dưới một góc nhìn mới, bất chấp việc phải đối diện với nhiều thách thức hơn.
Đặt lợi ích ngư dân lên hàng đầu
“Thái Lan chỉ sau năm năm là xóa được thẻ vàng [đối với thủy sản xuất khẩu sang Liên minh châu Âu]. Việt Nam đến bây giờ gần tám năm rồi nhưng không xóa được thẻ vàng, mà 10 năm không xóa được thẻ vàng thì nguy cơ bị lên thẻ đỏ rất cao”, TS. Nguyễn Tuấn Anh, Giám đốc Công ty TNHH GeoAI Việt Nam, nói về tình hình khai thác hải sản bất hợp pháp, không khai báo và không theo quy định (IUU) tại Việt Nam.
Giải pháp cho vấn đề này là làm sao để các tàu cá ghi lại và báo cáo hành trình của mình theo thời gian thực cho cơ quan chức năng. Từ các công ty nước ngoài, những tập đoàn lớn trong nước như VNPT, Viettel cho đến nhiều nhóm nghiên cứu nhỏ đã đưa ra thị trường các thiết bị giám sát hành trình, nhưng chưa thiết bị nào thực sự thuyết phục được ngư dân. Các thiết bị này thường được thiết kế dưới góc nhìn của cơ quan quản lý, với mục đích trước nhất là kiểm soát người dân đánh bắt trong khu vực hải phận của Việt Nam.
“Bà con ngư dân bảo những hệ thống này bắt chúng tôi dùng chỉ để theo dõi chúng tôi thôi, còn không giúp chúng tôi được gì trên biển”, TS. Nguyễn Tuấn Anh nhắc lại những chia sẻ của ngư dân qua nhiều cuộc gặp.
Giữa bối cảnh nguồn lợi của biển Việt Nam đang cạn kiệt, lợi nhuận từ việc đánh bắt thủy hải sản ngày càng giảm, người dân đang phải “liều” khám phá các ngư trường mới. Việc bắt họ dùng các thiết bị giám sát vấp phải những sự phản kháng quyết liệt, bằng mọi cách, từ tắt, tráo thiết bị giữa các tàu cá đến múc nước biển đổ vào thiết bị.
Điều đó đòi hỏi TS. Nguyễn Tuấn Anh phải giải quyết vấn đề dưới một góc độ khác. Liệu có cách nào tạo ra một sản phẩm thiết yếu với chuyến hải trình của ngư dân, khiến người ta không thể không dùng và từ đó vui vẻ chấp nhận chia sẻ hành trình của mình? Nói cách khác, chia sẻ hành trình, chống khai thác IUU chỉ là một chức năng “đính kèm”, chức năng chính của sản phẩm là “đỡ việc” cho quá trình khai thác và đánh bắt thủy sản của họ. Đó là lý do Biển Việt của Công ty GeoAI ra đời – một ứng dụng trên điện thoại thông minh mà hầu như ngư dân nào cũng có và sử dụng thành thạo.
Nghe thì có vẻ đơn giản, nhưng nó đòi hỏi những người phát triển sản phẩm phải hiểu người dân như lòng bàn tay. Ứng dụng này, theo TS. Nguyễn Tuấn Anh là thành quả năm năm với “không biết bao nhiêu lần ăn ngủ và đi ra biển cùng ngư dân, lập hẳn một nhóm chat Zalo kết nối ngư dân để biết họ cần những gì, cơ quan quản lý muốn gì, rồi thảo luận tập quán phong tục, cách thức họ khai thác trên biển như thế nào”.
Trước đây, ngư dân mỗi lần thả lưới, thu lưới đều phải ghi nhật ký khai thác vào một cuốn sổ, gồm thời gian, tọa độ thả lưới và thu lưới, mỗi mẻ lưới thu được những loại cá gì và sản lượng bao nhiêu. Đây là quy định của Tổng cục Thủy sản, với các tàu dài trên 12 m phải nộp thông tin này hằng ngày, còn tàu từ 6-12m phải nộp một lần/tuần.
“Ngư dân phàn nàn là họ đi biển đánh bắt hải sản thì luôn chân luôn tay, thời gian đâu cắm cúi ghi những thông tin như vậy”, TS. Nguyễn Tuấn Anh nói.
Với Biển Việt, tất cả thông tin về thời gian và tọa độ sẽ được tự động ghi lại, ngư dân chỉ cần cập nhật các thông tin về loại cá và sản lượng. Vì các loại cá và sản lượng đánh bắt của mỗi mẻ là gần giống nhau, hệ thống sẽ ghi nhớ thông tin về mẻ lưới trước đó để người dân có thể nhanh chóng sửa và cập nhật lại.
Một tính năng nổi bật khác của Biển Việt là đánh dấu vị trí trên biển, để khi tàu quay lại vào những chuyến đi biển sau, nó sẽ dẫn đường ngắn nhất đến vị trí đó. Hệ thống cũng có thể tạo ra một điểm neo trên biển để các tàu cùng ra khơi gặp nhau trên biển mà không thất lạc. App có vị trí chính xác trên hải đồ của gần 3.000 cảng và đảo để ngư dân tìm kiếm khi cần nơi tránh trú an toàn trong trường hợp gặp bão.
Ở vùng có sóng internet, hệ thống có thể kết nối với đất liền và với các tàu cá khác cùng sử dụng app. Khi ra vùng không có sóng internet, tất cả các chức năng của app vẫn hoạt động bình thường và thông tin về giám sát hành trình, nhật ký khai thác vẫn lưu trong bộ nhớ của thiết bị, chỉ có điều ngư dân không kết nối được với đất liền.
App còn giúp ngư dân xác định vị trí trên biển, hướng di chuyển của tàu, độ sâu của vùng nước, nhiệt độ dòng chảy trên biển và đặc biệt là ranh giới các vùng biển xung quanh. Theo Luật Thủy sản, tàu cá phải đáp ứng những yêu cầu về chiều dài, công suất máy… nhất định mới được khai thác ở từng vùng bờ, vùng lộng, vùng khơi trên biển. Nhưng quan trọng hơn nữa, và là điểm mấu chốt để xóa được thẻ vàng đối với thủy sản, là tính năng cảnh báo khi ngư dân tiến gần đến ranh giới giữa vùng biển Việt Nam với các vùng biển nước ngoài.
Bên cạnh các trường hợp cố tình vi phạm IUU, “nhiều ngư dân bảo không phải họ muốn mà vô tình vi phạm do không có công cụ hỗ trợ, cũng như mải theo ngư trường quá”, TS. Nguyễn Tuấn Anh kể. “Có thể cả năm chúng ta không vi phạm, nhưng chỉ một lần bị [cảnh sát biển nước ngoài] bắt là thẻ vàng lại kéo dài tiếp”.
Để các chức năng liên quan đến vị trí ngoài khơi của ngư dân chạy mượt mà, GeoAI phải số hóa một lượng dữ liệu khổng lồ về nền hải đồ và bản đồ chi tiết vùng bờ của biển Việt Nam. Trong đó, bản đồ vùng bờ chi tiết với các đường bờ, mép nước, đảo, cảng… được xây dựng dựa trên dữ liệu bản đồ 1:50.000 của Cục Biển và Hải đảo, Bộ TN&MT. Không gian biển ngoài vùng bờ sử dụng nền bản đồ của Google và bổ sung các thông tin của Việt Nam như các đường cơ sở, đường bờ, đường lộng, các đảo, đặc biệt là quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa, 120 cảng cá và các đường ranh giới thềm lục địa giữa Việt Nam và các nước có vùng biển tiếp giáp.
Tích hợp được lượng dữ liệu lớn và nặng như vậy vào một app có thể chạy được trên các loại điện thoại thông minh với nhiều mức giá, cấu hình, dung lượng bộ nhớ… khác nhau là câu chuyện rất khó. GeoAI còn kỳ công xây dựng một API bản đồ riêng cho app để tự tích hợp các thông tin về chủ quyền biển đảo và cho phép sử dụng ở những nơi không có kết nối internet.
Đi từng nhà, mời từng người
Trong bối cảnh “app thật, app giả” lẫn lộn, “để ngư dân cài một ứng dụng của mình rất khó. Mình phải là cơ quan quản lý mới bắt người ta cài được, thậm chí cài xong người ta vứt đấy, còn một doanh nghiệp như GeoAI thì càng khó”, TS. Nguyễn Tuấn Anh chia sẻ.
Thậm chí, khi mới phát hành app, anh nhớ lại, rất nhiều ngư dân đã phản đối hay nghi ngờ tính khả thi của giải pháp này khi họ ra biển “bận trăm công việc, thời gian đâu suốt ngày mở cái app ra chấm chấm”. Không nản lòng, anh quyết tâm “đến từng cảng biển một, vận động từng nhà, đến mỗi nhà là xách một giỏ quà”.
Nhờ sự lan tỏa bằng “truyền miệng” và mạng xã hội, Biển Việt đến nay đã được gần 30.000 lượt tải ở cả 28 tỉnh ven biển trên toàn quốc (Để tiện so sánh, đến năm 2022, Việt Nam có khoảng hơn 80.000 tàu cá). Trên kho ứng dụng CH Play, app có hơn 1.100 lượt đánh giá, đa số đều cho năm sao.
Thu hút được người dùng đã khó, giữ chân họ còn khó hơn, đòi hỏi GeoAI phải liên tục cải tiến, cập nhật dựa trên phản hồi của ngư dân để đảm bảo app thân thiện với tệp người dùng có trình độ học vấn rất khác nhau.
TS. Nguyễn Tuấn Anh quan tâm đến những phản hồi nhỏ nhất, như việc cung cấp cả hai đơn vị đo khoảng cách là hải lý và lý để bao trùm hết sự đa dạng trong ngôn ngữ các vùng miền, hay cho phép sự linh hoạt khi ngư dân nhập tọa độ địa lý theo dạng độ - phút - giây, “nhập kiểu gì app cũng hiểu”. TS. Nguyễn Tuấn Anh bên cạnh là Giám đốc còn sắm luôn vai Nhân viên chăm sóc khách hàng, trực tiếp giải đáp các câu hỏi của ngư dân trong nhóm Zalo hỗ trợ và trả lời các cuộc gọi có khi đến vào lúc một, hai giờ sáng.
Dẫu được hưởng ứng mạnh mẽ, Biển Việt mới bắt đầu thu phí người dùng trên ứng dụng trong một năm qua. Những người dùng trả phí (50.000 đồng/tháng, 500.000 đồng/năm đầu và sẽ giảm còn 400.000 đồng các năm tiếp theo hoặc trả luôn hai triệu đồng để được dùng trọn đời) sẽ được tận dụng nhiều chức năng hơn. Tuy nhiên doanh thu này, theo TS. Nguyễn Tuấn Anh chỉ là “chút phí để duy trì hệ thống” và chưa mang lại lợi nhuận. Trong trường hợp các tàu nhỏ, ngư dân khó khăn, GeoAI vẫn cho họ dùng miễn phí.
Một mục tiêu lớn hơn
Ý định ban đầu của TS. Nguyễn Tuấn Anh không phải là ứng dụng Biển Việt mà là một hệ thống lớn hơn thế. Không chỉ dừng lại ở một phần mềm hỗ trợ ngư dân đơn lẻ mà còn có website phục vụ công tác quản lý các cấp và cơ sở dữ liệu lớn để lưu trữ, cập nhật, chia sẻ, liên kết tất cả các thông tin về hồ sơ tàu cá. Tất cả đều được kết nối với nhau. Trong đó, hai cái sau tưởng chừng là dành cho cơ quan quản lý nhưng thực tế cuối cùng vẫn là giúp ngư dân tránh khỏi những thủ tục, giấy tờ rườm rà ràng buộc thời gian của họ hằng ngày.
Trong một kịch bản lý tưởng, khi người dân tới cơ quan quản lý để làm các thủ tục đăng ký, đăng kiểm…tàu, họ mới cài ứng dụng và kích hoạt được app Biển Việt. Từ đó các thông tin về hành trình, khai thác của họ sẽ được chia sẻ tự động với cơ quan chức năng.
Người dân sẽ không còn phải báo cáo trực tiếp, thường xuyên với cơ quan chức năng mà tất cả sẽ được thực hiện trực tuyến, nhanh gọn, kể cả việc gửi lệnh xin xuất bến, nhập bến (mà hiện nay vẫn đòi hỏi giấy tờ và thủ tục trình duyệt mất thời gian). Anh Tuấn Anh cho biết, mong muốn của mình là có thể chuyển giao toàn bộ hệ thống của mình cho các địa phương, từ đó người dân có thể được sử dụng hoàn toàn miễn phí.
Tuy nhiên, việc thuyết phục các cơ quan quản lý dùng hệ thống của GeoAI theo TS. Nguyễn Tuấn Anh là “cực kì khó khăn”. Nhiều cảng cá đánh giá cao giải pháp này, nhưng hầu như chưa có nơi nào sử dụng vì muốn có chỉ đạo chính thức từ cơ quan quản lý. GeoAI cũng đã gửi công văn đến Cục Thủy sản, Bộ NN&PTNT, xin xem xét, đánh giá và khuyến nghị sử dụng hệ thống trên toàn quốc, nhưng sau nhiều tháng vẫn chưa nhận được công văn trả lời chính thức.
Trong thời gian tới, GeoAI sẽ lại tiếp tục đến các cảng cá để giới thiệu và thuyết phục cơ quan quản lý từng bước chuyển sang sử dụng hệ thống. “Để nhảy được vào thị trường này, mình chỉ còn một cách duy nhất là khẳng định giá trị của mình, hy vọng đến một lúc nào đấy người ta sẽ dần dần nhận ra hiệu quả và sự hữu ích [của hệ thống này]”, TS. Nguyễn Tuấn Anh nói.
Bài đăng KH&PT số 1324+1325 (số 52/2024+1/2025)