Vào giữa những năm 1600, opera đã chuyển đổi từ một loại hình biểu diễn dành riêng cho hoàng gia sang hình thức giải trí phổ biến cho công chúng. Không lâu sau, các buổi biểu diễn quy mô lớn, sử dụng hiệu ứng đặc biệt, và thử nghiệm những ý tưởng sáng tạo đã trở nên phổ biến và được chấp nhận rộng rãi.

Họa sĩ Giuseppe De Albertis mô tả một buổi biểu diễn opera tại Ý vào thế kỷ 18. Ảnh: National Geographic
Họa sĩ Giuseppe De Albertis mô tả một buổi biểu diễn opera tại Ý vào thế kỷ 18. Ảnh: National Geographic

Opera ra đời tại Venice, và loại hình nghệ thuật này ngày càng thu hút khán giả đại chúng. Tuy nhiên, nguồn gốc của opera không xuất phát từ các nhà hát công cộng lớn mà từ những buổi biểu diễn trong cung đình. Opera là viết tắt của cụm từ “opera in musica” trong tiếng Ý có nghĩa là “tác phẩm âm nhạc”. Opera do một nhóm trí thức, nhạc sĩ, nhà thơ người Florentine sáng tạo vào khoảng năm 1600. Mục tiêu của nhóm là sáng tạo ra một loại hình nghệ thuật mới, kết hợp âm nhạc và thơ ca thành một ngôn ngữ riêng biệt. Họ muốn tái hiện sự lớn lao của sân khấu kịch Hy Lạp cổ đại qua hình thức nửa hát, nửa nói.

Các thành viên hoàng gia và quý tộc địa phương tài trợ cho những buổi trình diễn opera đầu tiên tại các phòng tiệc hoặc phòng khiêu vũ. Họ chỉ cho phép khách mời giàu có tham dự. Sân khấu và khán giả gần như hòa làm một, khi khán giả đeo mặt nạ và trực tiếp tham gia vào màn trình diễn. Sự kiện được tổ chức trang trọng để gây ấn tượng với các vị khách quý.

Một cuộc cách mạng nghệ thuật

Đầu thế kỷ 17, châu Âu trải qua những biến động lịch sử lớn, theo lời của Antonio Gramsci, nhà lý luận chính trị nổi tiếng người Ý ở thế kỷ 20. Các hình thức kinh tế cũ, mang tính chất phong kiến dần nhường chỗ cho những hoạt động thương mại kiểu mới, tạo ra nhiều lợi nhuận.
Tại lễ hội hóa trang ở Venice năm 1637, thành phố trở thành trung tâm du lịch nhộn nhịp cũng như là nơi hội tụ của các đoàn kịch lưu động. Hai nhà soạn nhạc Benedetto Ferrari và Francesco Manelli đã đến Venice, thuê nhà hát Teatro San Cassiano từ gia đình quý tộc Tron để ra mắt opera Andromeda – tác phẩm opera công cộng đầu tiên dành cho tất cả những ai có khả năng mua vé. Giá vé khá thấp, đủ để hầu hết người dân Venice có thể tham dự.

Mặc dù các buổi biểu diễn opera thời kỳ đầu đã tạo ra nhiều sự chú ý của công chúng, nhưng theo Tim Carter, giáo sư danh dự về âm nhạc tại Đại học North Carolina (Mỹ): “Thành công của opera thực chất là một quá trình chậm rãi, thay vì trở thành hiện tượng gây sốt ngay lập tức.”

Trước đó, các buổi biểu diễn opera cho hoàng gia chỉ tập trung vào việc kể một câu chuyện bằng hình thức nói có nhạc điệu. Yếu tố nội dung không quan trọng lắm đối với những khán giả vào thời điểm đó, bởi vì họ tham gia chủ yếu nhằm mục đích thể hiện bản thân thay vì thưởng thức buổi biểu diễn.

Tuy nhiên, khi các nhà soạn nhạc bắt đầu viết những tác phẩm opera cho sân khấu công cộng, họ phải học cách thu hút đám đông bằng những câu chuyện lôi cuốn và tạo ra sự tương tác giữa sân khấu và khán giả.

Trong 20 năm sau buổi biểu diễn tác phẩm Andromeda, các nhà soạn nhạc đã tìm cách làm cho opera trở nên hấp dẫn hơn với công chúng ở Venice. Đến cuối thế kỷ 17, thành phố này đã có tổng cộng chín nhà hát tham gia biểu diễn các tiết mục opera.

Yếu tố thu hút khán giả

Cốt truyện của opera không phải là yếu tố duy nhất thay đổi để thu hút khán giả. Opera trở nên hấp dẫn hơn thông qua cách dàn dựng, bao gồm trang phục táo bạo, bối cảnh đẹp và hiệu ứng sáng tạo. Torelli, một kỹ sư hải quân đến Venice vào năm 1639, đã cải tiến máy móc sân khấu, trong đó nổi bật nhất là các bệ nâng giúp ca sĩ xuất hiện lơ lửng giữa không trung. Torelli sử dụng hệ thống tời, đối trọng và bánh xe để thay đổi cảnh sân khấu giữa các màn biểu diễn một cách nhanh chóng. Để hiện thực hóa những ý tưởng lớn của mình, ông cần một không gian sân khấu rộng hơn. Năm 1641, ông đã đầu tư xây dựng Teatro Novissimo, nhà hát đầu tiên trên thế giới dành riêng cho opera.

Thiết kế sân khấu của Torelli đã tạo ra ấn tượng mạnh mẽ cho người xem. Điều này được thể hiện rõ trong những bài tường thuật của Giulio del Colle, một nhà văn và học giả người Ý. Ông nổi tiếng với những bài tường thuật mô tả các sự kiện văn hóa và nghệ thuật, đặc biệt là opera. Ông đã cung cấp cái nhìn sâu sắc về sự phát triển của sân khấu và công nghệ trong biểu diễn opera ở Venice vào thế kỷ 17. Ông mô tả vở opera Il Bellerofonte công diễn tại nhà hát Teatro Novissimo vào năm 1642: “Từ trong những đám mây, hai nhân vật Pallas Athena và Diana xuất hiện trên một cỗ máy tinh vi. Khán giả không thể nhìn thấy cách cỗ máy này hoạt động và họ đã vô cùng kinh ngạc”.

Những yếu tố quan trọng khác góp phần vào sự thành công của opera ở Venice bao gồm tài năng của các nhà soạn nhạc, tiêu biểu là Claudio Monteverdi và học trò của ông, Francesco Cavalli. Cả hai đều tài giỏi trong việc khơi gợi cảm xúc của khán giả thông qua âm nhạc. Cavalli là một trong những nhà soạn nhạc có nhiều tác phẩm nhất ở Venice, với hơn 20 vở opera từ năm 1639 đến năm 1669.

Các nghệ sĩ biểu diễn cũng đóng vai trò không nhỏ trong sự phát triển của opera. Trong vở kịch La Finta Pazza (Người phụ nữ giả điên) của Francesco Sacrati vào năm 1641, các nghệ sĩ đã hát nhẹ nhàng và tinh tế đến mức khám giả cảm thấy âm thanh dường như đang thấm sâu vào tâm hồn của họ.

Tuy nhiên, opera là lĩnh vực nghệ thuật yêu cầu đầu tư lớn ban đầu và doanh thu bán vé thường không đáp ứng đủ chi phí sản xuất trong những năm đầu. Đến những năm 1660, chi phí tổ chức một buổi biểu diễn opera dần được cân đối khiến giá vé rẻ nhất chỉ tương đương mức lương một ngày của công nhân. Khán phòng được thắp sáng bằng nến, và ban tổ chức cung cấp đồ ăn nhẹ cho khán giả trong suốt buổi biểu diễn. Khán giả vừa thưởng thức vừa cổ vũ, thậm chí la hét.

Khán giả đôi khi gặp khó khăn trong việc theo dõi cốt truyện hoặc đồng cảm với các nhân vật, vì vậy người ta đã thêm vào vở opera những cảnh hài hước. Những cảnh này xuất phát từ thể loại bán ngẫu hứng của Ý gọi là commedia dell’arte (hài kịch của các nghệ sĩ chuyên nghiệp), mang đến những khoảnh khắc giải trí nhẹ nhàng. Các nhân vật hài hước thường có địa vị xã hội thấp, vì vậy số đông khán giả dễ dàng đồng cảm với họ.

Với nhiều cải tiến trong nghệ thuật biểu diễn, Venice đã giữ vững danh hiệu là trung tâm opera hàng đầu cho đến khi nó lan rộng ra khắp châu Âu và nhiều khu vực khác trên thế giới vào giữa thế kỷ 18. Cùng với thành phố Naples, Venice là nơi đào tạo âm nhạc và ca sĩ opera hàng đầu ở châu Âu. Dù opera hiện nay đã trở thành loại hình nghệ thuật âm nhạc toàn cầu, Venice vẫn tiếp tục duy trì vai trò là một trung tâm văn hóa quan trọng, nơi các nghệ sĩ và khán giả từ khắp nơi trên thế giới tụ hội để thưởng thức những tác phẩm opera hấp dẫn.

Nguồn: National Geographic

Bài đăng KH&PT số 1324+1325 (số 52/2024+1/2025)