Trận động đất làm thay đổi lịch sử nhân loại

Vào thời kỳ hoàng kim, đế quốc Bồ Đào Nha trải dài trên bốn châu lục, từ Rio de Janeiro đến Ma Cao. Là đế quốc toàn cầu đầu tiên, Bồ Đào Nha bắt đầu bành trướng vào những năm 1400, khi quốc gia khá nhỏ bé và biệt lập này tìm kiếm những tuyến đường thương mại mới với châu Âu và những nơi khác trên thế giới. Họ đạt được thành công lớn đầu tiên vào năm 1488, khi nhà thám hiểm người Bồ Đào Nha Bartolomeu Dias đi vòng quanh điểm cực Nam châu Phi. Mười năm sau, nhà thám hiểm Vasco da Gama đến Ấn Độ. Trong những thế kỷ tiếp theo, các nhà hàng hải Bồ Đào Nha đã thiết lập quan hệ và giao thương với các quốc gia xa xôi như Nhật Bản.

Đến giữa thế kỷ 18, thủ đô Lisbon của Bồ Đào Nha là thành phố đông dân thứ năm ở châu Âu, với cảng biển nhộn nhịp đứng thứ ba ở châu lục này. Đây là một trong những thành phố thịnh vượng nhất trên thế giới. Điều này có lẽ vẫn tiếp tục nếu không có thảm họa động đất vào năm 1755, san phẳng thành phố, tàn phá đế chế Bồ Đào Nha và làm thay đổi mãi mãi tiến trình lịch sử nhân loại.

Khoảng 10 giờ sáng ngày 1/11/1755 - Ngày Lễ Các Thánh, một vết đứt gãy cách bờ biển Iberia khoảng 200 dặm đã “thức giấc”, giải phóng năng lượng tương đương với 32.000 quả bom nguyên tử Hiroshima. Trận động đất mạnh đến mức ảnh hưởng từ quần đảo Azores (Bồ Đào Nha) đến Thụy Điển. Lisbon là nơi bị thiệt hại nặng nề nhất. “Nó bắt đầu bằng một đợt rung chấn nhẹ, sau đó là tiếng ầm ầm trầm đục và dai dẳng”, nhà sử học Mark Molesky mô tả trong cuốn This Gulf of Fire: The Destruction of Lisbon, or Apocalypse in the Age of Science and Reason (tạm dịch: “Vịnh Lửa: Sự hủy diệt của Lisbon, hay ngày tận thế trong kỷ nguyên khoa học và lý trí). “Vài phút sau, hai cơn rung chấn nữa xuất hiện - trận động đất đã phá hủy một trong những thành phố lớn nhất châu Âu. Người ta cho rằng cường độ của nó lên tới 9,2 độ Richter.

Lisbon đã bị xóa sổ. Mười nghìn người đã thiệt mạng, bị vùi lấp dưới đống đổ nát của các ngôi nhà, nhà thờ và các khu chợ. Khi mọi thứ lắng xuống, những người sống sót đã tự tìm cách thoát ra, tập hợp lại để chứng kiến và tiếc thương trước cảnh tượng như ngày tận thế. Sau đó, sóng thần ập đến.

Khu vực Đại Tây Dương hiếm khi xảy ra sóng thần, do vậy, người dân Lisbon hoàn toàn bất ngờ trước sóng thần cũng như động đất. Một bức tường nước dường như hiện ra từ hư không - cơn sóng thần khủng khiếp đến mức những người ở xa như Brazil cũng bị thiệt mạng. Hàng trăm người sống sót sau trận động đất Lisbon vừa thoát khỏi đống đổ nát, lại bị cuốn ra sông Tagus, chìm vào Đại Tây Dương. Tất cả diễn ra sau 30 phút kể từ lúc xảy ra động đất.

Tiếp đến là hỏa hoạn. Do năm 1755 chưa có điện nên người ta chỉ dùng nến. Vào ngày hôm đó, rất nhiều nến, bếp lò và lò sưởi đã được đốt lên để mừng Ngày Lễ Các Thánh. Khi động đất xuất hiện, những ngọn nến và bếp lò đổ xuống, gây ra hàng trăm trận hỏa hoạn lớn nhỏ trên khắp thành phố. Khắp nơi bùng cháy, tạo thành một cơn bão lửa mạnh đến mức có thể làm ngạt thở những người cách đám cháy 100 feet (hơn 30m). Hàng nghìn người vừa thoát chết khỏi động đất và sóng thần đã bị thiêu sống ngay sau đó. Tổng cộng, 40.000 người đã thiệt mạng tại nơi mà hôm trước còn là thành phố giàu có và xa hoa nhất châu Âu.

Trận động đất bất ngờ và thảm khốc đã khiến nhà cầm quyền choáng váng. Chế độ quân chủ sợ hãi đến tê liệt, nhiều quan chức chính phủ đã bỏ trốn, thiệt mạng hoặc rơi vào tình thế bất lực. Một khoảng trống quyền lực xuất hiện, và nhà ngoại giao Bồ Đào Nha Marquês de Pombal đã nắm bắt cơ hội. Dưới sự chấp thuận của nhà vua, Marquês de Pombal đã nắm quyền lãnh đạo, tìm cách tái thiết thành phố dưới vai trò của một nhà độc tài.

Những quyết sách của ông đã mang lại lợi ích, chẳng hạn chôn cất thi thể để ngăn chặn bệnh dịch, bảo vệ biên giới khỏi những kẻ xâm lược và cướp biển muốn lợi dụng tình trạng hỗn loạn. Tuy nhiên, cũng giống như các nhà độc tài khác, Marquês de Pombal đã giải quyết hàng loạt đối thủ, hạn chế quyền tự do và đàn áp dã man những người chỉ trích. Đến năm 1777, Nữ hoàng Bồ Đào Nha Maria I lên ngôi và lưu đày Pombal.

Nguyên nhân của trận động đất này là gì? “Có đủ loại lý thuyết về nguyên nhân gây ra động đất. Các nhà khoa học ở thời kỳ Khai sáng và nhiều giáo sĩ đã đọc các tác phẩm khoa học và khá am hiểu các lý thuyết đó. Những cuộc tranh luận đã nảy sinh ở khắp nơi, từ Lima (Peru) cho đến St. Petersburg. Tuy nhiên, tất cả các lý thuyết này – từ hỏa hoạn cho đến khí nổ dưới lòng đất, đều không đúng. Vì vậy các cuộc tranh luận sôi nổi này không đi đến kết quả gì”, Molesky trả lời trên NPR. “Theo các linh mục và mục sư Tin lành, phong trào Khai sáng đã thất bại. Các nhà khoa học không thể giải thích được điều này, và có lẽ chúng ta phải quay về với cách lý giải cũ: Chúa đang gửi một thông điệp nào đó – nhiều người cho rằng đây sự trừng phạt của Chúa đối với thành phố giàu có và kiêu ngạo này”.

Trận động đất cũng truyền cảm hứng cho nhiều tác giả. Đáng chú ý nhất là triết gia lỗi lạc người Pháp Voltaire, khi đó đang lưu vong ở Thụy Sĩ. Ông vô cùng tức giận với các nhà triết học cùng thời - sau trận động đất, họ vẫn coi “thế giới hiện tại là thế giới hoàn hảo nhất”. Do vậy, Voltaire đã viết một cuốn tiểu thuyết trào phúng có tên Candide nhằm chỉ trích chủ nghĩa lạc quan, nhà thờ và giai cấp thống trị. Trong tác phẩm này, Voltaire đã đề cập đến sự tàn phá ở Lisbon.

Sau khi trận động đất phá hủy ba phần tư Lisbon, các bậc hiền triết của Bồ Đào Nha đã tổ chức một auto-da-fé (hành động thể hiện đức tin: một nghi lễ của Tòa án dị giáo Tây Ban Nha, dành cho những kẻ bị kết tội là dị giáo hoặc bội giáo, hình phạt cao nhất là thiêu sống) với mục tiêu ngăn chặn các thảm họa tương lai. Voltaire rất hoài nghi điều này. Vì động đất là hiện tượng vật lý, nên việc thiêu sống người rõ ràng chẳng có tác dụng gì trong việc ngăn chặn động đất.

“Cuộc sống con người thật là một trò chơi may rủi!” Voltaire viết. “Bài học rút ra từ thảm họa Lisbon là con người không nên hành hạ nhau; vì trong lúc một số kẻ đạo đức giả đang thiêu sống một số kẻ cuồng tín, Trái đất nứt ra và nuốt chửng tất cả như nhau”.

Nguồn: NPR, Metal Floss,
Hakai Magazine