Điện thoại thông minh là một dạng ký sinh trùng?

Chấy, bọ chét và sán dây là những loài ký sinh trùng quen thuộc trong suốt lịch sử tiến hóa của nhân loại. Nhưng giờ đây, loài ký sinh trùng có ảnh hưởng lớn nhất trong thời đại này không phải là những loài động vật không xương sống chuyên hút máu. Nó có mặt kính bóng bẩy với thiết kế gây nghiện. Vật chủ của nó? Bất cứ ai trên Trái đất có tín hiệu wifi.

Theo một bài báo mới công bố trên Australasian Journal of Philosophy, điện thoại thông minh đã trở thành “ký sinh trùng lớn nhất trong thời hiện đại”. “Điện thoại thông minh gây ra những rủi ro xã hội mà chúng ta chưa từng thấy trước đây”, Rachael Brown, Phó giáo sư Triết học tại Đại học Quốc gia Australia và Rob Brooks, Giáo sư Tiến hóa tại Đại học New South Wales, các tác giả của nghiên cứu, viết trên The Conversation. “Chúng ta có thể thấy rõ điều này khi đặt chúng ở vị trí của một loài ký sinh trùng”.

Ký sinh trùng là gì?

Các nhà sinh học tiến hóa định nghĩa ký sinh trùng là loài được hưởng lợi từ mối quan hệ gắn bó với loài khác - được gọi là vật chủ - trong khi vật chủ bị tổn hại. Ví dụ, chấy rận hút máu người hoàn toàn sống dựa vào vật chủ là con người. Khi bị chấy rận ký sinh, con người phải gánh chịu hậu quả là bị hút máu và ngứa ngáy khó chịu.

Thoạt nhìn, điện thoại thông minh không giống một loài ký sinh. Chúng mang lại nhiều lợi ích cho con người - thiết bị nhỏ gọn này đã trở thành một công cụ hỗ trợ đắc lực trong cuộc sống. Thậm chí, nhiều khi chúng ta cảm thấy không thể sống thiếu điện thoại thông minh.

Tuy nhiên, bất chấp những lợi ích, nhiều người trong chúng ta đang trở thành “nô lệ” của điện thoại. Cái giá phải trả là sự thiếu ngủ, ảnh hưởng đến các mối quan hệ ngoài đời thật và những rối loạn tâm trạng.

Từ cộng sinh đến ký sinh

Không phải tất cả mối quan hệ gắn bó chặt chẽ giữa các loài đều là ký sinh. Nhiều sinh vật sống trên/bên trong cơ thể con người vẫn có lợi.Chẳng hạn vi khuẩn trong hệ tiêu hóa của con người và nhiều loài động vật khác. Chúng tồn tại trong ruột của vật chủ, sử dụng các chất dinh dưỡng được tạo ra trong quá trình tiêu hóa của vật chủ. Tuy nhiên, chúng cũng mang lại nhiều lợi ích cho vật chủ, bao gồm cải thiện khả năng miễn dịch và hỗ trợ tiêu hóa tốt hơn. Những mối quan hệ đôi bên cùng có lợi như thế này là quan hệ cộng sinh.

Mối quan hệ giữa con người và điện thoại thông minh ban đầu cũng vậy. Công nghệ này rất hữu ích với con người, đặc biệt trong việc giữ liên lạc, định hướng qua bản đồ và tìm kiếm thông tin.

Một số nhà triết học cho rằng mối quan hệ giữa điện thoại thông minh và con người không hẳn là cộng sinh, mà đúng hơn là “tâm trí mở rộng” (extended mind: quan điểm cho rằng các vật thể có thể tiếp quản một số chức năng của não bộ con người, trở thành một phần trong tâm trí của chúng ta, do vậy, các quá trình nhận thức không chỉ giới hạn trong cơ thể con người, mà có thể mở rộng ra thế giới vật chất bên ngoài) - giống như sổ tay, bản đồ và các công cụ khác.

Tuy nhiên, theo thời gian, mối quan hệ giữa con người với điện thoại thông minh đã dần chuyển thành ký sinh. Sự thay đổi như vậy không phải là điều hiếm gặp trong tự nhiên - một loài cộng sinh có thể tiến hóa trở thành loài ký sinh, hoặc ngược lại. “Điện thoại của chúng ta, hay chính xác hơn là một số ứng dụng mà chúng ta sử dụng trên điện thoại, đã phục vụ lợi ích của các công ty phát triển ứng dụng và các nhà quảng cáo nhiều hơn so với lợi ích của người dùng”, PGS. Brown cho biết. Các ứng dụng này được thiết kế để khai thác thời gian, sự chú ý và dữ liệu riêng tư của người dùng. Điện thoại thông minh đang ăn mòn chúng ta, khiến nhiều người rơi vào nỗi sợ bị bỏ lỡ và phải tiếp tục sử dụng điện thoại.

Việc nhìn nhận mối quan hệ giữa người dùng và điện thoại thông minh giống như mối quan hệ giữa vật chủ và ký sinh trùng không chỉ là một góc nhìn thú vị. Thông qua việc xem xét điện thoại thông minh dưới lăng kính tiến hóa của ký sinh trùng, chúng ta có thể tìm hiểu mối quan hệ này sẽ hướng tới đâu trong tương lai, và làm thế nào để ngăn chặn những ký sinh trùng công nghệ cao này.

Tìm biện pháp kiểm soát

Tại rạn san hô Great Barrier, những con cá bàng chài (Labroides dimidiatus) tạo ra những “trạm dọn dẹp” - chúng sẽ ăn da chết, vảy rụng và ký sinh trùng sống trong mang của những con cá lớn hơn. Đây là mối quan hệ cộng sinh truyền thống - những con cá lớn hơn loại bỏ được ký sinh trùng gây hại còn cá bàng chài được bữa no nê.

Đôi khi, cá bàng chài “gian lận”, cắn vật chủ của chúng, biến mối quan hệ từ cộng sinh sang ký sinh. Những kẻ vi phạm sẽ bị trừng phạt - vật chủ, hay những con cá lớn hơn, sẽ đuổi chúng khỏi rạn san hô. Theo các nhà sinh học tiến hóa, biện pháp kiểm soát của những con cá ở rạn san hô là yếu tố quan trọng giúp duy trì sự cộng sinh cân bằng.

Liệu chúng ta có thể kiểm soát tình trạng bị điện thoại “ký sinh” và khôi phục mối quan hệ cộng sinh - hai bên cùng có lợi như trước đây?

“Quá trình tiến hóa cho thấy, để làm được điều này, chúng ta cần đáp ứng hai tiêu chí: phát hiện tình trạng vật chủ đang bị ký sinh trùng khai thác và có biện pháp phản ứng kịp thời (thường là cắt đứt nguồn cung cho ký sinh trùng)”, PGS. Brown phân tích. “Trong trường hợp của điện thoại thông minh, quá trình này thường diễn ra một cách thầm lặng, chúng ta khó có thể phát hiện ra tình trạng bản thân đang bị khai thác. Các công ty công nghệ muốn che giấu sự thật rằng họ đã thiết kế các tính năng và thuật toán khiến người dùng sử dụng điện thoại nhiều hơn”.

Ngay cả khi nhận ra điều này, người dùng cũng không thể giải quyết đơn giản bằng cách đặt điện thoại xuống.Điện thoại thông minh đã trở thành một phần trong cuộc sống của con người. Theo các tác giả, “chính phủ và các công ty hiện nay khiến chúng ta phụ thuộc càng nhiều vào điện thoại bằng cách cung cấp các dịch vụ trực tuyến trên các ứng dụng di động. Khi chúng ta dùng điện thoại để truy cập tài khoản ngân hàng hoặc các dịch vụ công, chúng ta đã thất bại”.

Sự thay đổi hành vi sử dụng điện thoại của cá nhân người dùng không thể đảo ngược mối quan hệ mất cân bằng này. “Chúng ta bị đánh bại bởi lợi thế thông tin khổng lồ mà các công ty công nghệ nắm giữ trong cuộc đua giữa vật chủ và ký sinh trùng”, PGS. Brown nhận xét. “Hướng tiếp cận khả thi nhất là áp dụng các chiến lược và biện pháp can thiệp với sự tham gia của nhiều bên. Chẳng hạn như gần đây, Chính phủ Úc đã giới hạn độ tuổi sử dụng mạng xã hội. Ngoài ra, để giành phần thắng trong cuộc chiến này, chúng ta cũng cần hạn chế các tính năng ứng dụng gây nghiện và tình trạng thu thập, bán dữ liệu cá nhân của người dùng điện thoại”.

Nguồn: The Conversation, Vice