"Bách khoa thư" về Nam kỳ thế kỷ 19 của bác sĩ người Pháp J. C. Baurac

Đa phần hành trình của tác giả là đi dọc theo hệ thống sông nước kênh rạch chằng chịt của Nam kỳ, do vậy những gì thấy được đã khích lệ ông mày mò tìm hiểu dữ liệu hành chính và đọc thêm nhiều tài liệu của các tác giả khác để viết nên bộ sách.

Tập đầu tiên, Nam kỳ và cư dân: Các tỉnh miền Tây, được chia thành hai phần; trong đó, phần thứ nhất gồm 8 chương giới thiệu tổng quan về vùng đất Nam kỳ (lục tỉnh) ở các khía cạnh tổng quan: ranh giới tự nhiên, địa hình tự nhiên, điều kiện tự nhiên, hệ động-thực vật đa dạng, các vị thuốc Nam, phong tục tập quán, thế giới tâm linh, các điển tích cho biết nguồn gốc của một số địa danh/nhân vật nổi tiếng,… Tác giả dành một phần trang trọng để giới thiệu về Chợ Lớn và Sài Gòn mà qua đó, người đọc có thể tham khảo về quá trình phát triển của nơi này từ một thành lũy quân sự cổ và hiểu được vì sao Sài Gòn lại nắm giữ vị trí quan trọng như ngày nay. Phần thứ hai gồm 12 chương giới thiệu cụ thể về 11 hạt thuộc miền Tây thời Pháp thuộc.

Ở tập tiếp theo, Nam kỳ và cư dân: Các tỉnh miền Đông, tác giả đi thẳng vào việc giới thiệu các hạt thuộc miền Đông Nam theo bố cục: diện tích, ranh giới hành chính; liệt kê các tổng/làng/chợ/trung tâm hành chính-kinh tế quan trọng ở từng hạt, với những địa danh và nhân danh tạo điểm nhấn cho từng hạt, tác giả đều tìm tòi cách lý giải cho sự tích/huyền thoại liên quan, qua đó gián tiếp giúp người đọc có một hành trình xuyên không-thời gian tìm hiểu về vùng đất; nêu rõ ưu điểm cũng như những điểm bất lợi của từng địa phương đối với khả năng phát triển lâu dài.

Trong Lời ngỏ ở tập hai của bộ sách, tác giả đã dẫn bức thư của ông Ange Eugène Nicolaï, Phó thống đốc Nam kỳ giai đoạn 1897-1898, có đoạn viết: “Tôi đã đọc đi đọc lại cuốn Nam kỳ [và cư dân: Các tỉnh miền Tây] của ông. Những chi tiết nhỏ nhất đã được nắm bắt và trình bày bằng sự sinh động và xác tín của người đã chứng kiến, đã tham gia vào công cuộc gian lao cũng như những tiến bộ thành tựu và rồi tìm ra điểm thu hút độc giả cho tác phẩm của mình.

Địa chí các hạt được trình bày hoàn hảo và đầy đủ. Trên hết, ta thấy ở đó một tác giả tận tâm, vô tư, tha thiết phê bình cũng như vinh danh công trạng của chúng ta;…”

So với bản gốc, phiên bản tiếng Việt của bộ sách đã được bổ sung bản đồ hành chính cuối thế kỷ 19 của từng hạt để độc giả dễ hình dung vị trí địa hình xứ Nam kỳ.

Là người để lại bộ sách địa chí đồ sộ vẫn còn giá trị tham khảo đến ngày nay, nhưng thông tin về bản thân tác giả Baurac hầu như là một khoảng trống, ngoài vài tình tiết như ông đã sống, có vẻ là liên tục, ở Nam kỳ ít nhất 8 năm và tình trạng dịch tả ở vùng đất này chính là lý do đầu tiên đưa ông đến đây. Trong thời gian sống ở Nam kỳ, ông đã thực hiện vô số những đợt tiêm chủng vaccine, và một trong những lý do ông viết sách là để "giới thiệu các tiến bộ của việc tiêm chủng mà tầm quan trọng của nó ở Nam kỳ thực sự to lớn. Ở phương diện này, công trình sẽ là một dạng ghi nhớ tóm tắt cho các vị đồng nghiệp sẽ được cử đến kế nhiệm chúng tôi," như ông cho biết trong Lời ngỏ ở tập đầu của bộ sách.

Bộ sách Nam kỳ và cư dân nằm trong Tủ sách hiểu Việt Nam qua tư liệu Pháp ngữ của Omega Plus. Ra đời từ năm 2019, đến nay, Tủ sách đã xuất bản 22 tác phẩm, bao gồmChúng tôi ăn rừng (Georges Condominas), Chuyện những người An Nam ở Paris hay sự thật về Đông Dương (Phan Văn Trường), Đề Thám (1846-1913): Một nghĩa sĩ Việt Nam chống lại chế độ thuộc địa Pháp (Claude Gendre); Đời Tổng Giám mục Puginier (Louis-Eugène Louvet), Hoàng Thị Thế: Con gái Đề Thám và quân bài chính trị của thực dân Pháp (Claude Gendre), Hội kín xứ An Nam (Georges Coulet), Một chiến dịch ở Bắc kỳ (Charles Édouard Hocquard), Xứ Đông Dương (Paul Doumer)... Nếu như ở giai đoạn đầu, Tủ sách chủ yếu giới thiệu những tác phẩm ghi chép và tài liệu du ký tản mạn của người nước ngoài tại Việt Nam, thì tới đây, Tủ sách sẽ tập trung khai thác sách biên khảo, nghiên cứu mới nhiều hơn do các học giả đương đại viết – đại diện của Omega Plus cho biết.