Thuế thuốc lá ở Việt Nam mới bằng một nửa mức khuyến cáo của WHO

Với hơn 7.000 hoá chất trong một điếu thuốc, trong đó có 65 chất gây ung thư, thuốc lá đang là nguyên nhân hàng đầu gây nên bệnh tật và tử vong sớm - bà Phan Đình Hải, đại diện Quỹ Phòng chống tác hại thuốc lá VINACOSH thuộc Bộ Y tế, phát biểu tại buổi tập huấn do Trung tâm Nghiên cứu Kinh tế và Chiến lược Việt Nam (VESS) tổ chức vào ngày 23/4.

Bà Hải cho biết, tại Việt Nam, năm 2021, có hơn 85.500 ca tử vong mỗi năm do hút thuốc trực tiếp và 18.800 ca tử vong do hít phải khói thuốc thụ động gây ra. Số người có nguy cơ mắc các bệnh liên quan đến thuốc lá lên đến 45 triệu người. Bên cạnh đó, thuốc lá còn làm giảm chất lượng nguồn nhân lực khi phần lớn những người tử vong sớm đều trong độ tuổi lao động.

Dẫn công bố của WHO, bà Phan Đình Hải lưu ý, mỗi năm, việc sử dụng thuốc lá trên toàn cầu thải ra môi trường khoảng 3-6.000 tấn formaldehyde và 12- 47.000 tấn nicotine, là những chất gây ô nhiễm không khí, nước và gián tiếp ảnh hưởng đến tầng ozone, cùng 300-600 triệu kg chất thải độc hại khác. Trong quá trình sản xuất, ước tính mỗi năm có 18 tỷ cây xanh trên toàn thế giới bị chặt để làm củi sấy thuốc lá, tương đương với 5% diện tích rừng toàn cầu

Theo ước tính sơ bộ của Hội Kinh tế Y tế Việt Nam năm 2022, tổng chi phí liên quan đến khám chữa bệnh, ốm đau và tử vong sớm do các bệnh liên quan đến sử dụng thuốc lá là 108.000 tỷ đồng mỗi năm. Con số này lớn gấp năm lần đóng góp vào nguồn thu thuế mà ngành thuốc lá mang lại.

Bên cạnh đó, bà Phan Đình Hải cho biết, thuế là công cụ hữu ích nhất để giảm tiêu dùng thuốc lá. Bài học kinh nghiệm từ Thái Lan chỉ ra rằng, công cụ thuế chiếm 61% tác động vào giảm tiêu thụ, trong khi các công cụ khác như cấm quảng cáo, truyền thông, cảnh báo sức khoẻ, xây dựng môi trường không khói thuốc chỉ chiếm 4-22% tác động. “Thuốc lá là sản phẩm có thể gây nghiện. Nếu không đánh vào túi tiền thì người tiêu dùng rất khó từ bỏ một sản phẩm gây nghiện như vậy,” bà Phan Đình Hải nói.

Dù gây nên tác động tiêu cực cho cả sức khoẻ, môi trường và kinh tế, thuế tiêu thụ đặc biệt dành cho thuốc lá ở nước ta “vẫn tăng rất chậm và còn rất thấp”. Mức thuế tăng từ 55% lên 65% rồi 70% và 75% qua các năm 2006, 2008, 2016, và 2019. Tuy nhiên, bà Phan Đình Hải lưu ý, “Đây chỉ là thuế tính trên giá xuất xưởng. Trong khi khuyến cáo của WHO là 70-75% trên giá bán lẻ”. Nếu tính theo giá bán lẻ, mức thuế tiêu thụ đặc biệt của thuốc lá hiện nay mới ở mức 36%, bằng khoảng một nửa so với mức khuyến cáo của WHO.

Mặt khác, lạm phát và mức tăng thu nhập trung bình hằng năm là 4% và 5%, điều này khiến cho mức tăng của thuế tiêu thụ đặc biệt tại Việt Nam vẫn chưa thực tạo ra tác động. “Lạm phát tăng lên khiến cho đồng tiền mất giá, và thu nhập tăng lên sẽ làm tăng khả năng chi trả, vậy nên khi thuế tiêu thụ đặc biệt tăng thì tổng tiêu thụ năm tiếp theo của năm bắt đầu áp dụng thuế giảm rất khiêm tốn”. Không chỉ vậy, một số cửa hàng còn bán lẻ theo điếu thay vì bán cả bao 20 điếu, khiến cho việc mua thuốc lá trở nên dễ dàng hơn, ngay cả người thu nhập rất thấp hoặc thậm chí các em học sinh cũng có thể mua được.

Để hướng tới mục tiêu dưới 36% nam giới hút thuốc và dưới 1% nữ giới hút thuốc, VINACOSH đề xuất kết hợp cả thuế tuyệt đối và thuế tương đối với mặt hàng thuốc lá và tăng thuế theo lộ trình đều đặn. Cụ thể, VINACOSH đề xuất thuế tương đối 75% trên giá bán lẻ, và thuế tuyệt đối tăng đều mỗi năm trong giai đoạn 2026-2030, với các mức 5.000 đồng, 7.500 đồng, 10.000 đồng, 12.500 đồng và 15.000 đồng trên mỗi bao thuốc lá.