Thị trường một người mua bắt đầu có sự cạnh tranh
Theo báo cáo của CASE, mặc dù vẫn là hệ thống thị trường điện người mua duy nhất được tách biệt (an unbundled single-buyer system), nhưng thời gian qua, Việt Nam đã có những bước tiến quan trọng trong việc cải cách thị trường.
Luật Điện lực năm 2004 đã bao gồm các điều khoản mới về cạnh tranh, quy định việc tách Tổng công ty Điện lực Việt Nam (EVN) thành các công ty nhỏ, và thành lập một cơ quan quản lý chung về điện lực là ERAV (thuộc Bộ Công Thương)
Trong suốt giai đoạn 2003-2024, về mặt pháp lý, Tổng công ty Điện lực Việt Nam (EVN) đã lần lượt được tách thành các thực thể riêng biệt hoạt động dọc theo chuỗi giá trị ngành điện, bao gồm cả các hoạt động liên quan đến thị trường.
Điều này giúp hệ thống điện của Việt Nam vận hành khách quan hơn bởi EVN sẽ không còn mang tiếng "vừa đá bóng vừa thổi còi". Hơn nữa, các thực thể riêng biệt sẽ phải cạnh tranh để giành thị phần, do đó họ phải nâng cao hiệu quả sản xuất kinh doanh, thúc đẩy đầu tư vào công nghệ mới để cải thiện năng suất và chất lượng dịch vụ. Đồng thời, việc EVN giảm vị thế độc quyền sẽ tạo điều kiện cho các bên độc lập mới tham gia thị trường, làm tăng tính minh bạch về giá thành sản xuất, giá bán điện cho thị trường, tạo điều kiện cho bên mua so sánh và lựa chọn.
Từ năm 2012, Việt Nam đã vận hành thị trường phát điện cạnh tranh (VCGM), tức thị trường dành cho các nhà phát điện với giá tham chiếu dựa trên chi phí một chiều. Các công ty sản xuất điện trên thị trường, bao gồm cả công và tư, bắt đầu tích cực cạnh tranh để bán điện của mình cho EPTC, đơn vị mua điện duy nhất. Trong vòng sáu năm, tính đến năm 2018, thị trường VCGM đã đạt khối lượng giao dịch 4,6 tỷ USD và 51% công suất lắp đặt điện của cả hệ thống.
Tính đến năm 2024, quá trình chuyển đổi từ VCGM sang thị trường bán buôn điện cạnh tranh (VWEM) tiếp tục diễn ra, mặc dù VWEM đã bắt đầu hoạt động thử nghiệm vào năm 2016. Trong thị trường này, các bên bán điện sẽ đặt giá và đấu thầu để bán điện cho bên mua là EPTC (chủ yếu) và khách hàng sử dụng điện lớn (hiện chưa có, nhưng nhiều khả năng sẽ xuất hiện từ vào năm 2025 khi quy định mua bán điện trực tiếp được triển khai).
Thị trường bán buôn điện được vận hành bởi một đơn vị độc lập là Trung tâm Điều độ hệ thống điện Quốc gia NLDC (hay còn gọi là A0). Trung tâm này trước đây trực thuộc EVN, nhưng từ tháng 8/2024 đã được chuyển về Bộ Công Thương.
Việc chuyển đổi từ thị trường phát điện cạnh tranh sang thị trường bán buôn điện cạnh tranh đã góp phần tạo ra tính linh hoạt và hiệu quả cao hơn trong việc điều độ hệ thống, nhất là khi tỷ trọng năng lượng tái tạo được đưa vào hệ thống ngày càng tăng từ năm 2020.
Hơn nữa, chính phủ đã giới thiệu cơ chế mua bán điện trực tiếp (DPPA), cho phép các nhà sản xuất năng lượng tái tạo bán trực tiếp sản lượng điện của họ cho những khách hàng sử dụng điện lớn. Họ có thể thực hiện điều này thông qua các hợp đồng song phương với người tiêu dùng hoặc qua các hợp đồng kỳ hạn trên sàn giao dịch. Cơ chế DPPA hứa hẹn sẽ cải thiện môi trường đầu tư cho năng lượng tái tạo.
|