Đây được coi là dấu mốc mới trong phong trào truy cập mở toàn cầu. Tuy nhiên các nhà khoa học và các cơ quan nghiên cứu cũng cần thời gian thích nghi.
Hai năm trước, chính quyền của Tổng thống Joe Biden làm rung chuyển ngành xuất bản khoa học khi kêu gọi quyền truy cập miễn phí vào các bài công bố được hình thành từ nghiên cứu do liên bang tài trợ. Vào năm nay, hai cơ quan tài trợ khoa học quan trọng là Viện Y tế Quốc gia Mỹ (NIH) và Bộ Năng lượng (DOE) đã công bố kế hoạch để tuân thủ chính sách này.
Để thực hiện chính sách về quyền truy cập miễn phí vào các nghiên cứu do NIH và DOE tài trợ, hai cơ quan này yêu cầu các tác giả từ các đơn vị được tài trợ phải đăng các bản thảo đã được chấp nhận, được bình duyệt ngang hàng (peer-reviewed) trong kho lưu trữ mở trực tuyến của mỗi đơn vị ngay sau khi các bài báo được xuất bản, cùng với các điều khoản khác. Tương tự, các cơ quan tài trợ khoa học khác cũng dự kiến sẽ yêu cầu các đơn vị nhận tài trợ chia sẻ dữ liệu dự án ngay lập tức.
Truy cập mở “vàng” hay “xanh”
Chính sách này, lần đầu tiên được Văn phòng Chính sách Khoa học và Công nghệ (OSTP) của Nhà Trắng đưa ra yêu cầu vào năm 2022, đã đánh dấu một bước tiến lớn cho phong trào khoa học mở toàn cầu, bởi 9% các bài báo nghiên cứu trên thế giới có tác giả được nhận tài trợ của các cơ quan tài trợ khoa học Mỹ. Tuy nhiên, chính sách này cũng nhận được các phản ứng khác nhau của các cơ quan, tổ chức.
Những người ủng hộ khoa học mở đang tán đồng, các trường đại học thì có những lo lắng về chi phí xuất bản.Còn đối với giới xuất bản, họ có cách để phù hợp với chính sách mới đồng thời vẫn bảo toàn doanh thu của nhà xuất bản là “truy cập mở vàng (OA)”, trong đó tác giả hoặc cơ quan nghiên cứu của tác giả phải tự trả phí xử lý bài báo (Article Processing Charge - APC) để mở quyền truy cập miễn phí ngay lập tức cho bất kỳ ai cũng đọc được bài. Nhưng với mức phí trung bình ở mức 2.000 USD, những người chỉ trích mô hình này đã gọi đây là hình thức xuất bản không bền vững, đặc biệt là đối với các nhà nghiên cứu không có nguồn tài trợ.
Một lựa chọn không có APC là “quyền truy cập OA xanh”, cho phép công khai bài báo ngay lập tức mà không gây gánh nặng tài chính, theo cách: các tác giả hoặc cơ quan nghiên cứu của tác giả tải bản thảo đã được chấp nhận, chưa qua biên tập, định dạng của nhà xuất bản và các chỉnh sửa khác, lên các kho lưu trữ trực tuyến (có thể là kho lưu trữ của cơ quan nghiên cứu hoặc là kho lưu trữ công cộng khác phổ biến hiện nay). Kể từ năm 2013, NIH và các cơ quan khác của Mỹ đã yêu cầu một hình thức “OA xanh” nhưng đồng thời cũng cho phép các nhà xuất bản yêu cầu phải có thời gian hoãn (embargo period) công khai các bài báo này trong tối đa 12 tháng.
Giữa lợi ích của các bên
Năm nay, 30 trường đại học và các tổ chức học thuật cùng hơn 170 giảng viên và thủ thư đã ký một bản kiến nghị kêu gọi các cơ quan nghiên cứu áp dụng phương pháp tiếp cận OA xanh ngay lập tức mà không cho các nhà xuất bản áp dụng thời gian hoãn (zero-embargo). Nhưng sau đó, đã có 144 ý kiến của các nhà xuất bản gửi tới NIH về dự thảo chính sách xuất bản của mình, trong đó một số nhà xuất bản có lợi nhuận cao đã lập luận rằng OA xanh ngay lập tức sẽ khiến độc giả và các cơ quan giảng dạy, nghiên cứu không bỏ tiền mua quyền truy cập – điều cần thiết cho mô hình kinh doanh của các nhà xuất bản để hỗ trợ cho các quy trình biên tập của tạp chí.
Liên quan đến việc đảm bảo cho đăng tải và truy cập công khai ngay lập tức không áp dụng thời gian hoãn này, cả OSTP, NIH và DOE không ủng hộ một mô hình kinh doanh cụ thể nào, tức là không buộc nhà xuất bản phải áp dụng “OA vàng” hay “OA xanh” và cũng không cấm việc tác giả nghiên cứu phải trả phí APC. Nếu tác giả trả phí APC thì bài báo sẽ được mở ngay lập tức.
Trong bối cảnh mô hình thương mại xuất bản như vậy, trước các chính sách mới này, các hiệp hội khoa học phi lợi nhuận nhỏ có thể bị ảnh hưởng. Ví dụ, Hiệp hội Ung thư Lâm sàng Mỹ (ASCO) có thể bị ảnh hưởng vì có tới 40% số bài báo của bốn tạp chí do các nhà khoa học nhận tài trợ của NIH viết (nếu áp dụng truy cập “OA xanh” thì các bài báo do NIH tài trợ sẽ được mở quyền truy cập ngay, và có thể các tạp chí này sẽ bị giảm lượng người đăng ký mua – ND).
Một số nhà quản lý ở các trường đại học đã gửi văn bản để trao đổi với NIH về điều này. “Các nhà nghiên cứu và thủ thư của chúng tôi đã nghe thông tin không chính xác từ một số nhà xuất bản – họ tuyên bố rằng chính sách tiếp cận mở này yêu cầu các nhà nghiên cứu nhận tài trợ của liên ban phải xuất bản mở và trả phí APC”, Karen Caputo, Đại học Case Western Reserve cho biết trong văn bản gửi tới NIH.
Các nhà quản lý khác của các cơ sở giáo dục đại học khác cũng đã nêu ra các vướng mắc thực tế khác, chẳng hạn như việc gửi nội dung vào các kho lưu trữ như của NIH, PubMed Central - bao gồm định dạng bài viết và cung cấp dữ liệu lớn cũng là nhiệm vụ tốn thời gian không giống như việc một người tải lên tệp Word hoặc PDF là xong.
Ngoài ra vẫn còn những thắc mắc khác về các chính sách mới xoay quanh bản quyền và bên nào sẽ kiểm soát thời điểm một bài báo được xuất bản công khai. NIH và DOE đều khẳng định rằng công trình nghiên cứu do các cơ quan này tài trợ được bảo vệ theo quy định hiện hành của Chính phủ Mỹ, được bảo hộ quyền sử dụng, hỗ trợ việc gửi bài báo của người được tài trợ mà không cần hoãn công bố – nghĩa là quyền này cho phép các tác giả và các kho lưu trữ bài báo được công khai bài báo mà không cần phải tuân theo quy định về thời gian hoãn công khai mà nhà xuất bản yêu cầu.
Một số trường đại học đã chuẩn bị cho việc thực hiện chính sách mới. Họ đã yêu cầu hoặc khuyến khích các giảng viên gửi bản thảo đã được chấp thuận vào kho lưu trữ mở trực tuyến. Theo một phân tích của Tạp chí Science, khoảng một nửa trong số 30 trường đại học của Mỹ nhận nhiều tiền tài trợ nghiên cứu của liên bang nhất đều có các chính sách như vậy.
Cùng trong tháng này, Quỹ Khoa học Quốc gia Mỹ (NSF) cũng đã công bố bản dự thảo cập nhật cho hướng dẫn thủ tục của quỹ, bao gồm chính sách truy cập công khai đã sửa đổi, có điểm tương đồng với NIH và DOE. NSF cũng đang lấy ý kiến công khai đến tháng hai.
Nhưng tất nhiên, các chính sách mới này sẽ không áp đặt ngay, đây “không phải là điều có thể xảy ra trong một sớm một chiều”, các nhà khoa học tài trợ vẫn cần thời gian để thích nghi, Brian Hitson, một viên chức của DOE, người đã giúp xây dựng chính sách mới này của DOE, cho biết. DOE có kế hoạch cho các nhà khoa học nhận tài trợ thời gian lên tới hai năm để tuân thủ đầy đủ các quy định mới, để các nhà khoa học còn có thời gian điều chỉnh các quy trình theo dõi và gửi xuất bản bài báo.
Nguồn bài và ảnh: science.org
Bài đăng KH&PT số 1324+1325 (số 52/2024+1/2025)