Mỹ cắt giảm ngân sách hợp tác khoa học toàn cầu

Các đề xuất cắt giảm được nêu chi tiết trong bản kế hoạch ngân sách 2026 được đệ trình lên Quốc hội, đã làm choáng váng các nhà khoa học trên khắp thế giới.

Tại Trung tâm nghiên cứu hạt nhân châu Âu (CERN), nơi kinh phí và nhân lực khoa học Mỹ đã tham gia vào phát hiện ra hạt Higgs Boson năm 2012. Việc cắt giảm có thể sẽ làm chậm một số nghiên cứu tại CERN, chủ yếu sẽ làm phá vỡ quá trình nghiên cứu của các nhà vật lý Mỹ. Đó là trường hợp “những người Mỹ tự bắn vào chân mình”, theo nhận xét của Peter Jenni, cựu phụ trách một thực nghiệm quan trọng tại CERN.

Nghị sĩ Bill Foster, một nhà vật lý ở Illinois, nơi đặt máy gia tốc Fermilab, ước tính tổng số kinh phí bị cắt giảm cho nghiên cứu cơ bản mà chính quyền Trump đề xuất cho năm 2026 là ở mức nhiều hơn 25 tỉ USD.

Việc cắt giảm kinh phí dành cho khoa học này thuộc về số hàng ngàn những thay đổi lớn nhỏ được nêu trong danh sách mà chính quyền Trump đề xuất vào năm tài chính sẽ kết thúc vào ngày 30/9/2026, và tiếp tục thực hiện những cắt giảm khác trong năm nay. Ngoại trừ quốc phòng, tổng ngân sách năm 2026 của Mỹ nhìn chung có thể giảm tới hàng trăm hạng mục, từ chăm sóc sức khỏe đến năng lượng sạch.

Một trong những vấn đề gây tranh cãi trong kế hoạch ngân sách khoa học năm 2026 là mối quan tâm của nó với khoa học quốc tế đã có nhiều thay đổi kể từ khi ông Trump nhậm chức Tổng thống, Viện Sức khỏe Quốc gia treo các khoản tài trợ phụ cho những đối tác nước ngoài của các trường đại học Mỹ, và ngừng các cuộc phỏng vấn xin thị thực mới dành cho các nhà nghiên cứu nước ngoài. Cả hai đều là những biện pháp tạm thời chờ hệ thống quản lý an ninh mới được thiết lập.

Cắt giảm ngân sách hợp tác với CERN

Việc cắt giảm với CERN thật đáng chú ý. Trung tâm này được tạo ra vào năm 1954 như một dự án khoa học cho hòa bình kết nối các bên tham chiến Chiến tranh thế giới thứ hai vào nghiên cứu vật lý năng lượng cao. Kể từ đó, nó đã phát triển lên tới 24 quốc gia thành viên, thu hút hàng ngàn nhà vật lý, khoa học máy tính và kỹ sư từ khắp toàn cầu. Một trong hai thí nghiệm lớn đang tiến hành, Atlas, có tới 2.900 nhà nghiên cứu quốc tế, trong đó có 500 nhà khoa học Mỹ, Jenni nói.

Theo thời gian, CERN đã trở thành nơi dẫn đầu thế giới về việc va chạm các hạt hạ nguyên tử để hiểu về bản chất của vật chất, năng lượng và vũ trụ. Một trong số những phát hiện nổi bật của CERN là tìm ra bằng chứng về hạt Higgs boson vào năm 2012. Bài báo loan báo về phát hiện này có tên của 5.000 đồng tác giả trên khắp thế giới; và những nhà lý thuyết đứng sau nghiên cứu đã giành giải Nobel Vật lý.

Mỹ đã tham gia CERN trong ít nhất 50 năm, hiện trong vai trò nhà quan sát hơn là thành viên; việc là thành viên đầy đủ sẽ đòi hỏi Quốc hội cam kết dành khoản tiền nhiều hơn chu kỳ tài trợ hằng năm. Tuy nhiên trong nhiều năm qua, Mỹ cũng đã đóng góp hơn 500 triệu USD để giúp xây dựng, vận hành và thực hiện các thí nghiệm trên máy gia tốc hạt lớn này – và nó lại càng quan trọng với vật lý Mỹ kể từ những năm 1990, sau khi Mỹ đã tự loại dự án máy gia tốc của mình, Siêu gia tốc siêu dẫn (Superconducting Supercollider).

CERN cũng đóng vai trò như một chỗ dựa của ngoại giao khoa học: trong Chiến tranh Lạnh, đây là một trong số hiếm hoi những nơi mà các nhà vật lý của Đông và Tây có thể gặp nhau. Bối cảnh đa văn hóa vẫn còn là vấn đề với ngoại giao “mềm”, theo quan sát của John Wood, cựu phụ trách bộ phận lên kế hoạch cơ sở hạ tầng nghiên cứu của EU và nay là một cố vấn của CERN. “Nếu anh tới khu vực căn tin tự phục vụ của CERN, anh sẽ nghe thấy 500 ngôn ngữ mà những người làm việc cùng nhau, những người trẻ học hỏi để sống cùng người khác. Nếu anh muốn một cách tiếp cận mềm với hòa bình thì khoa học quốc tế là một cách hữu hiệu”.

Lo ngại tương lai

Ngân sách của chính quyền Trump năm 2026 cho Quỹ Khoa học Quốc gia Mỹ (NSF) và Văn phòng khoa học Bộ Năng lượng, hai nguồn chính của tài trợ từ Mỹ dành cho CERN, ngân sách, đều bị cắt giảm: họ sẽ phải cắt khoản hỗ trợ LHC xuống còn 12 triệu USD cho năm tài chính 2026 tronh khi năm 2025 là 20,5 triệu USD. Việc cắt giảm đồng nghĩa với sự tham gia của các nhà nghiên cứu Mỹ về nghiên cứu ở LHC sẽ giảm đi.

Ngân sách của Bộ Năng lượng dành cho R&D trên máy gia tốc, từ 29 triệu USD trong năm 2024, có thể sẽ bị loại bỏ vào năm 2026, và một khoản ngân sách khác “vật lý năng lượng cao” cũng chịu cảnh tương tự, cắt đi 98 triệu USD, khiến ngân sách đầu tư cho nó chỉ còn 1,1 tỉ USD.

Theo Donovan, người từng hỗ trợ các thỏa thuận đàm phán Mỹ - CERN trước đây,là các quyết định của Nhà Trắng đến quá nhanh khiến các cơ quan này không thể biết được điều gì đang xảy ra và tại sao lại như thế. Giám đốc NSF đã từ chức vào tháng 4/2025, sau khi bất đồng với mệnh lệnh của chính quyền Trump.

Việc cắt giảm của Mỹ rơi vào đúng thời điểm CERN đang thảo luận về kế hoạch nâng cấp LHC và chuẩn bị cho cỗ máy lớn tiếp theo của mình trong những năm 2030. Sự vắng mặt hoặc tham gia một cách yếu ớt của Mỹ trong kế hoạch này sẽ làm cho kế hoạch nâng cấp LHC gặp nhiều khó khăn.

Một cắt giảm khác trong ngân sách NSF là việc giảm từ 48 triệu USD xuống còn 29 triệu USD ngân sách dành cho một trong những cơ sở hạ tầng lớn nhất của Mỹ, Đài quan sát sóng hấp dẫn Giao thoa kế Laser (LIGO). NSF cho biết sẽ chỉ tài trợ “một mức tối thiểu cho phát triển công nghệ”.

Nghiên cứu về đại dương, có lẽ bởi vì mối liên quan của nó với nghiên cứu khí hậu theo mục tiêu của chính quyền Trump, cũng như vậy, với việc cắt từ 153,6 triệu USD xuống còn 92 triệu USD.

Trong vật lý thiên văn, sự cắt giảm xuất hiện ở ba dự án lớn: một liên doanh vật lý sóng radio, một đài quan sát Mặt trời và một đài quan sát hồng ngoại. Tổng cộng, từ 200 triệu USD cho vật lý thiên văn thì ngân sách của NSF dành cho nó chỉ còn141 triệu USD. Một phát ngôn viên của Hội Thiên văn Mỹ cho biết “Cắt giảm ngân sách cho cơ sở hạ tầng thiên văn sẽ làm tổn hại đến tính dẫn dắt của Mỹ trong nhiều nỗ lực khoa học và làm xói mòn niềm tin vào sự gắn kết của Mỹ với những hợp tác quốc tế trong tương lai”.

Một kính thiên văn ở Chile mang tên nhà thiên văn học Mỹ Vera Rubin, sẽ vận hành chính thức vào năm 2026, với mục tiêu chụp hàng triệu bức ảnh bầu trời phương Nam, với số lượng sao nhiều gấp 100 lần so với trước đây.

Chính quyền Trump sẽ tiếp tục tài trợ cho kính thiên văn này nhưng cắt một nửa ngân sách cho kính thiên văn ở Kitt Peak và một cơ sở ở Chile, đồng thời giảm một nửa năng lực vận hành của hai nơi khác.

Jenni, cựu nhân viên CERN nhận xét: “Những hành động này sẽ phá hủy rất nhanh chóng hợp tác quốc tế. Và việc tái thiết nó không hề dễ dàng”.

Nguồn: sciencebusiness.net