Pháp là quốc gia đi đầu ở châu Âu trong việc tạo ra sáng kiến thu hút các nhà khoa học quốc tế, đặc biệt là Mỹ, tới quốc gia này làm việc.
Chính phủ Pháp đã có một sáng kiến mang tên "Chọn nước Pháp vì Khoa học" (Choose France for Science) trong việc kết hợp với các trường đại học và các tổ chức nghiên cứu, thu hút các nhà khoa học quốc tế đang tìm các điểm đến lý tưởng ngoài Mỹ. Sáng kiến này đặc biệt quan tâm đến việc thu hút nhà khoa học làm việc trong các lĩnh vực liên quan đến sức khỏe, biến đổi khí hậu, công nghệ số và vũ trụ.
Dù được tạo ra khi áp lực từ chính quyền Tổng thống Trump đang đặt lên các nhà khoa học Mỹ, sáng kiến này vẫn mở rộng với tất cả các nhà khoa học trên khắp thế giới. “Chúng tôi dự đoán là sẽ có nhiều nhà khoa học Mỹ và chúng tôi đang làm tất cả vì họ, tuy nhiên sáng kiến này không chỉ dành cho nhà khoa học Mỹ”, một thành viên trong Bộ Khoa học và Giáo dục đại học Pháp nói với Science|Business.
Sáng kiến này sẽ chính thức ra mắt trong một cuộc họp cấp cao với cộng đồng nghiên cứu toàn cầu do Tổng thống Pháp Emmanuel Macron chủ trì vào ngày 5/5/2025 tới. Nhưng nó đã được công khai sớm để Cơ quan Nghiên cứu Quốc gia Pháp có thể khởi động việc đón nhận hồ sơ đề xuất nhằm “tránh lãng phí thời gian và chuẩn bị tiếp đón các nhà khoa học theo cách tốt nhất có thể”, các nhà khoa học quốc tế sẽ được lựa chọn dựa trên lĩnh vực và công trình nghiên cứu của họ, ông cho biết.
Chính phủ Pháp hướng đến việc huy động những nguồn lực mới, nằm ngoài ngân sách dành cho khoa học Pháp, để hỗ trợ tuyển dụng các nhà khoa học. Dự kiến, nguồn lực này vào khoảng 50% chi phí, còn các viện nghiên cứu nhận họ sẽ chi trả 50% còn lại, với sự hỗ trợ của chính quyền địa phương và các công ty tư nhân.
Việc Pháp sẵn sàng chào đón các nhà khoa học Mỹ tạo ra nhiều phản ứng khác nhau, cả đồng thuận lẫn phản đối trong cộng đồng học thuật. Trong một chuyên mục nêu quan điểm trên báo Le Monde,giảng viên trường Đại học Paris CitéThéo Besson tuyên bố rằng ý định này rất “đáng hoan nghênh” nhưng lại “không thực tế” do tình trạng thiếu đầu tư một cách bền vững vào nghiên cứu ở Pháp và mức lương không cạnh tranh.
Trong một bài báo khác, nhà kinh tế Philippe Askenazy cho rằng thật vô ích khi nghĩ một làn sóng các nhà khoa học Mỹ sẽ tới một môi trường mà vẫn còn “những điều khác biệt”, bất chấp những cuộc tấn công mang tính phá hủy của chính quyền ông với khoa học.
Theo dữ liệu từ Nature, từ tháng 1 đến tháng 3/2025 so với năm 2024, số các nhà khoa học Mỹ đề xuất hồ sơ xin việc ở nước ngoài tăng hơn 32%. Theo ông Eric Berton, hiệu trưởng trường Đại học Aix-Marseille, trường đã nhận được gần 300 hồ sơ thuộc chương trình "Nơi chốn an toàn cho khoa học của mình" trong vòng chưa đầy một tháng. Nhiều hồ sơ trong số này của các nhà khoa học giàu kinh nghiệm tại các tổ chức như NASA và các trường đại học như Yale và Stanford.
Có tới 40 ứng viên sẽ được phỏng vấn trong tháng 5/2025. Các nhà nghiên cứu được tuyển chọn đầu tiên sẽ tới Pháp vào đầu tháng 6/2025.
Các nhà khoa học di cư
Trong bài báo trên Libération, Berton hợp lực với cựu Tổng thống Pháp François Hollande để đề xuất việc tạo ra một tên gọi chỉ thân phận pháp lý “nhà khoa học di cư” với các nhà khoa học đang kinh qua áp lực chính trị. “Giống như các nhà báo hoặc các nhân vật đối đầu chính trị, khi họ bị cản trở, nhà khoa học phải được ghi nhận là người di cư để đảm bảo quyền lợi của họ”, bài báo viết.
Ý tưởng này ngay lập tức được đưa vào một dự luật ở Quốc hội với mục đích hỗ trợ thủ tục nhập cư. Điều này có thể bao gồm việc tạo ra một “thị thực khoa học khẩn cấp” tại thời điểm “các cơ chế tị nạn hiện hành không xem xét đến những vấn đề đặc biệt của môi trường học thuật và những đe dọa các nhà khoa học sống trong các chế độ độc tài”, bản dự thảo viết.
Theo Berton, người tị nạn có thể được đề xuất trao cho “mọi nhà nghiên cứu quyền tự do học thuật đang bị giới hạn, từ các quốc gia đang có chiến tranh hoặc đang bị kìm kẹp”.
Chưa có mốc thời gian nào ấn định cho việc thảo luận về dự luật ở Quốc hội Pháp nhưng Berton nói với Science|Business rằng ông hy vọng Tổng thốngMacron sẽ ủng hộ ý tưởng này ngay trong hội thảo tháng năm tới. Điều này sẽ đem lại một sự ủng hộ mới cho các nhà khoa học đang bị các chế độ độc tài và bảo thủ đe dọa trên toàn thế giới”, ông nói.
Châu Âu mở rộng cửa
Kế hoạch này của Pháp cũng nhằm thúc đẩy EU và các quốc gia EU khác thực hiện kế hoạch tương tự. “Nếu châu Âu muốn hành động thì hãy làm như nước Pháp”, vị quan chức Bộ Khoa học và Giáo dục Đại học Pháp nói.
Những quốc gia thành viên EU khác cũng đã bắt đầu hành động. Vào cuối tháng tư, Hội đồng khoa học NaUy đã lập một quỹ trị giá 8,4 triệu Euro để chuẩn bị tuyển dụng những nhà khoa học quốc tế, trong khi Đức cũng có thể dành khoảng 500 tỉ Euro cho những dự án đầu tư về cơ sở hạ tầng nghiên cứu và khoa học khí hậu để thu hút khoảng 1.000 nhà khoa học Mỹ.
Lars Klingbeil, Chủ tịch Đảng Dân chủ xã hội, một đối tác trong liên minh Chính phủ Đức, từng nói rằng thỏa thuận lịch sử này sẽ tập trung vào KH&CN. Ông chỉ ra “Đức phải nắm vai trò chủ động, nói với các nhà khoa học Mỹ và nhiều nơi khác là hãy đến Đức, nơi an toàn với bạn và khoa học”.
Tuy nhiên người phát ngôn Hiệp hội Helmholotz cho biết vẫn chưa có thông tin chính xác về sáng kiến 1000 người này và giờ các tổ chức khoa học vẫn đang thảo luận về chương trình này có thể được thiết kế như thế nào cho tối ưu. Có lẽ, các trường đại học Đức cần đưa ra mức lương cao hơn và các phòng thí nghiệm được trang bị tốt hơn để cạnh tranh với Mỹ, một số chuyên gia cảnh báo.
Ekaterina Zaharieva, một thành viên nghị viện châu Âu phụ trách khoa học, trước đây đã từng bóng gió nói về một “hộ chiếu đặc biệt dành cho khoa học” tiềm năng nhưng không nêu đề xuất cụ thể nào.
Sắp tới, EU sẽ thông qua FP10, một chương trình khung nghiên cứu sẽ khởi động vào năm 2028 mà các nhà khoa học châu Âu muốn trở thành “chương trình độc lập và mạnh mẽ hơn như chương trình của Hội đồng khoa học châu Âu (ERC). Đó cũng sẽ là điểm thu hút các nhà khoa học Mỹ tới châu Âu. Bên cạnh đó, họ muốn EU cần tập trung vào giáo dục, khoa học và đổi mới sáng tạo cũng như các công nghệ chính như trí tuệ nhân tạo và vũ trụ, không chỉ vì các nhà khoa học Mỹ cũng là chuyên gia về các công nghệ đó mà còn vì để bảo vệ chủ quyền công nghệ.
Theo Science|Business
Bài đăng KH&PT số 1342 (số 18/2025)