Bằng đại học đang mất giá?

Trong thập kỷ qua, Việt Nam đã đạt được những tiến bộ quan trọng trong giáo dục, với tỷ lệ hoàn thành cấp tiểu học gần như phổ cập và tỷ lệ hoàn thành cấp sau trung học tăng đáng kể. Trong đó, từ năm 2016 đến năm 2022, tỷ lệ lao động có trình độ đại học tăng từ 11,7% lên 14,3%.

Để đánh giá tác động của giáo dục đến thu nhập, nhóm nghiên cứu đã sử dụng phân tích hồi quy kinh tế lượng của dữ liệu từ các báo cáo Điều tra Lao động và Việc làm năm 2016, 2019 và 2022. Mô hình hồi quy này cũng kiểm soát các yếu tố như độ tuổi, giới tính và thành phần hộ gia đình để tách biệt tác động của giáo dục đến thu nhập.

Kết quả cho thấy, chênh lệch thu nhập của người tốt nghiệp đại học so với người chỉ học tiểu học trở xuống giảm từ 127,6% vào năm 2016 xuống 68,6% vào năm 2022; chênh lệch thu nhập của những người tốt nghiệp cao đẳng nghề cũng giảm từ 66,8% xuống 35,1%.

“Xu hướng này cho thấy tình trạng cung vượt cầu đối với lao động tốt nghiệp đại học và thị trường lao động đang có sự chuyển đổi, trong đó giáo dục đại học không còn bảo đảm lợi thế về thu nhập như trước nữa”, Báo cáo chỉ ra.

Tương tự, giáo dục nghề nghiệp và kỹ thuật cũng ghi nhận lợi tức giảm, có thể do sự không phù hợp giữa đào tạo và nhu cầu thị trường lao động.

Ngược lại, lợi tức giáo dục của những người tốt nghiệp trung học cơ sở và trung học phổ thông, dù tương đối thấp, nhưng ổn định hơn, và thường họ vẫn có thu nhập cao hơn những người chỉ học tiểu học.

Lý giải về những kết quả trên, Báo cáo của ILO cho rằng, lợi tức giáo dục giảm dần bắt nguồn từ nhiều yếu tố, trong đó có việc nguồn cung lao động trình độ cao ngày càng dồi dào, sự thay đổi về nhu cầu đối với từng bậc học, sự dịch chuyển trong phân bổ nghề nghiệp (từ các nghề sơ cấp, kỹ năng thấp sang các nghề nghiệp kỹ năng trung bình với mức lương cao hơn) cũng như những biến động của cơ cấu kinh tế.

Một nguyên nhân khác là thu nhập của nhóm lao động có trình độ thấp đang tăng lên nhờ chính sách lương tối thiểu, đồng thời khoảng cách lương giữa khu vực chính thức và phi chính thức được thu hẹp (từ 34,1% năm 2016 xuống còn 13,9% năm 2022). “Khoảng cách thu nhập giữa khu vực chính thức và phi chính thức hẹp lại là dấu hiệu cho thấy một thị trường lao động gắn kết và tích hợp hơn,… ở đó chênh lệch về thu nhập trung bình cho tất cả các trình độ học vấn đã giảm đáng kể ở cả hai khu vực”, Báo cáo của ILO chỉ ra.

Trước kia, khu vực chính thức mang lại lợi tức giáo dục rất cao, nhưng xu hướng gần đây bộc lộ một sự thay đổi quan trọng. Năm 2022, lao động có bằng đại học trong khu vực chính thức nhận mức lương cao hơn 38,4% so với những người chỉ học hết tiểu học – đây cũng là mức lợi tức giáo dục cao nhất trong các bậc học. Tuy nhiên, con số này đã giảm mạnh so với mức 51,9% của năm 2016, phản ánh xu hướng chung: thu nhập phụ trội từ giáo dục đang sụt giảm ở tất cả các cấp học.

Ngược lại, trong khu vực phi chính thức - nơi người lao động làm việc nhưng không ký kết hợp đồng (làm việc làm trong gia đình, hộ kinh doanh gia đình, hộ kinh doanh cá thể…) hoặc làm việc mà không có quan hệ lao động (lao động tự do, tự tạo việc làm…) - lợi tức của tất cả các cấp học đều tăng. Chẳng hạn, năm 2022, những người tốt nghiệp đại học làm việc trong khu vực phi chính thức thu nhập cao hơn 62,5% so với những người có trình độ tiểu học, tăng đáng kể so với mức 51,9% năm 2016.

Những kết quả này không hàm ý giáo dục không còn mang lại giá trị, mà cho thấy, cần mở rộng cơ hội tiếp cận giáo dục, nâng cao chất lượng đào tạo và bảo đảm sự phù hợp với nhu cầu thị trường.

Việc bảo đảm sự phù hợp giữa đào tạo và nhu cầu tuyển dụng không phải là vấn đề của riêng Việt Nam. Theo Times Higher Education, OECD mô tả tình trạng thất nghiệp ở thanh niên Hàn Quốc là một vấn đề phức tạp, hệ quả của tăng trưởng kinh tế thấp kéo dài, kỳ vọng nghề nghiệp cao của sinh viên tốt nghiệp và sự không phù hợp giữa kỹ năng của sinh viên tốt nghiệp với yêu cầu của thị trường lao động.

Sự không phù hợp này, dù có thể khác nhau ít nhiều ở từng quốc gia, là vấn đề chung thường được các nhà kinh tế và chính trị gia trong khu vực đề cập. “Vấn đề không phải là các nhà tuyển dụng không cần lao động, mà họ không tìm được vì không có đủ người có đúng những kỹ năng mà họ có thể tuyển dụng”, Santosh Mehrotra - Chủ tịch Trung tâm Nghiên cứu Lao động và Khu vực phi chính thức, Đại học Jawaharlal Nehru (Ấn Độ), cho biết.

Các chuyên gia nhận định, xu hướng thu hẹp khoảng cách thu nhập giữa các bậc học trong thời gian qua góp phần thúc đẩy thị trường lao động công bằng hơn, nhưng đồng thời cũng làm giảm “phần thưởng kinh tế” mà bằng đại học vốn đem lại. Để giải quyết vấn đề này, cần xây dựng nền kinh tế trong đó giáo dục tiếp tục được coi là một khoản đầu tư có giá trị, chứ không chỉ là con đường để thoát khỏi mức lương thấp.

Một trong những giải pháp được các chuyên gia khuyến nghị là đầu tư vào việc tạo việc làm chính thức. Mặc dù đã có những tiến bộ đáng kể trong thời gian gần đây, nhiều người lao động vẫn làm việc trong khu vực phi chính thức với mức lương thấp. Khi khu vực việc làm chính thức còn hạn chế, một số lao động có trình độ cao không thể tiếp cận các công việc chính thức được trả lương tương xứng mà thay vào đó phải làm công việc phi chính thức - điều chưa chắc đã có lợi về lâu dài dù cho lợi tức giáo dục trong khu vực này tạm thời có thể cao hơn hẳn. “Mức thu nhập cao và ngày càng tăng trong khu vực phi chính thức có thể phải trả giá bằng an ninh việc làm, an sinh lao động và xã hội, và các chế độ phúc lợi việc làm như nghỉ phép có lương, nghỉ ốm và chế độ hưu trí”, Báo cáo của ILO cảnh báo.

Bên cạnh đó, muốn nâng cao lợi tức giáo dục và thu nhập của người lao động, cần gắn kết chặt chẽ hơn giữa hệ thống giáo dục – đào tạo với quá trình chuyển dịch sang khu vực chính thức - các chuyên gia đề xuất. Song song, phải củng cố thể chế thị trường lao động, tăng cường tuân thủ pháp luật và hỗ trợ doanh nghiệp. Đặc biệt, các chính sách cần quan tâm tới doanh nghiệp nhỏ, khuyến khích đổi mới để mở ra nhiều con đường đưa lao động sang khu vực chính thức. “Đầu tư vào nghiên cứu, công nghệ hiện đại và hỗ trợ tinh thần khởi nghiệp có thể tạo ra việc làm được trả lương cao hơn, thúc đẩy nhu cầu về lao động có trình độ học vấn cao, đã qua đào tạo và bảo đảm biến giáo dục thành các cơ hội kinh tế có ý nghĩa”, Báo cáo của ILO nhấn mạnh.

Ngoài ra, việc điều chỉnh cơ cấu thu nhập theo trình độ cũng sẽ giúp nâng cao lợi tức tài chính từ giáo dục và góp phần thu hẹp khoảng cách lương theo giới – vấn đề vẫn tồn tại dai dẳng dù trình độ học vấn của phụ nữ đã được cải thiện.

Cuối cùng, dù góp phần giảm bất bình đẳng và tăng thu nhập cho những người dễ bị tổn thương nhất, cơ chế lương tối thiểu vẫn cần được bổ trợ bởi các cơ cấu tiền lương và thu nhập khuyến khích việc tiếp thu kỹ năng và khen thưởng - Báo cáo của ILO lưu ý. “Các nhà hoạch định chính sách cần ngăn chặn tình trạng nén tiền lương [tình trạng mức lương giữa những người lao động có trình độ, kinh nghiệm, kỹ năng hoặc vị trí công việc khác nhau lại không chênh lệch nhiều] khiến người lao động nản chí khi theo đuổi giáo dục đại học và đào tạo bằng cách bảo đảm phân biệt lương dựa trên trình độ và nhu cầu cụ thể của từng ngành.”