Trong số rất nhiều chất tạo ngọt để thay thế cho đường truyền thống, Stevia nổi bật với nguồn gốc thực vật và thành phần không chứa calorie. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều nghi vấn về hiệu quả của nó trong việc hỗ trợ giảm cân và điều trị bệnh tiểu đường.

Nguồn gốc

Cây stevia thuộc họ Asteraceae, gần với loài hoa cúc và cỏ phấn hương. Một số loại stevia gọi là candyleaf, phân bố nhiều ở New Mexico, Arizona và Texas (Mỹ). Nhưng có lẽ quý nhất là Stevia rebaudiana (Bertoni), sinh trưởng ở Paraguay và Brazil, nơi người dân dùng lá của chúng để làm gia vị ngọt suốt hàng trăm năm qua. Moises Santiago Bertoni – nhà thực vật học người Ý, là người phát hiện ra lá stevia vào những năm cuối thế kỉ 19, dù trước đó người Guarani đã sử dụng nó cả hàng thế kỉ.

Được người bản địa gọi là kaa-he, hay lá ngọt, lá stevia được sử dụng cho rất nhiều công dụng và mục đích, như chữa bỏng, đau bụng, đau dạ dày và đôi khi còn là thuốc tránh thai, hay đơn giản chỉ là ăn cho “vui miệng”. Phải mất hơn một thập kỷ, Bertoni mới tìm được chính xác giống cây stevia và đi đến kết luận rằng đây là một loài hiếm. Nhưng cùng lúc đó, nhiều nông trại đã bắt đầu nhân giống khiến cây này nhanh chóng trở nên phổ biến.

Vai trò chất tạo ngọt thay thế trên thị trường

Ngày nay, Stevia là một trong những chế phẩm thay thế đường. Tính an toàn của chiết xuất từ cây stevia, gọi là steviol glycosides tinh luyện trong thực phẩm, đã được Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Liên Bang Hoa Kỳ (FDA) công nhận. Tuy nhiên, tính an toàn của lá và chiết xuất stevia thô hiện vẫn chưa được khẳng định, nên chưa được FDA cấp phép trong danh mục thực phẩm được lưu hành.

Bộ Nông nghiệp Hoa Kỳ ước tính trong giai đoạn 1970 – 2000, hàm lượng đường trong khẩu phần của người Mỹ đã gia tăng hàng năm, . Trong khi giảm lượng tiêu thụ đối với đường truyền thống, người Mỹ lại có xu hướng tìm đến các sản phẩm chiết xuất tương tự, đem lại một thị trường chất tạo ngọt thay thế với giá trị ước đạt 13.26 tỉ USD (năm 2015) – theo phân tích của Công ty nghiên cứu thị trường Markets & Markets. Con số này, được dự đoán sẽ tăng lên đến 16,5 tỷ USD vào năm 2020. Từ năm 2000 đến 2012, tỷ lệ người trưởng thành ở Mỹ sử dụng các chất tạo ngọt không chứa hoặc chứa hàm lượng calorie rất thấp, đã tăng từ 18% lên 24%. Và hiện khoảng 12% trẻ em Mỹ cũng đang sử dụng các chất tạo ngọt thay thế.

Lá cây stevia có vị rất ngọt, được sử dụng để thay thế cho đường. Ảnh: Shutterstock

Đường stevia có thực sự tốt?

Không chứa calorie, nhưng đường Stevia lại có độ ngọt cao gấp 200 lần đường mía, và một số nghiên cứu cũng chỉ ra nhiều lợi ích khác của nó đối với sức khỏe. Chẳng hạn, một bài báo trên Tạp chí Journal of Medicinal Food cho biết: đường Stevia được xem là một phương pháp điều trị tiềm năng đối với các loại bệnh liên quan đến nội tiết tố, như béo phì, tiểu đường, cao huyết áp, … song vẫn cần kiểm chứng điều này bằng các nghiên cứu sâu hơn.

Ngoài ra, stevia có thể còn có lợi cho bệnh nhân tiểu đường loại 2. Nhưng như dược sĩ Catherine Ulbricht tại Bệnh viện Đa khoa Massachusetts (Boston), kiêm đồng sáng lập Nhóm hợp tác nghiên cứu Natural Standard Research Collaboration, cho biết vẫn cần phải nghiên cứu thêm trên cơ sở các phân tích đối với lá cây và đường đã qua tinh chế. “Các nghiên cứu hiện tại chỉ ra stevia có tiềm năng hứa hẹn trong việc điều trị bệnh tăng huyết áp”, Ulbricht nói. Và “hiệu quả hạ huyết áp của stevia có thể đạt điểm B”, bà cho biết.

Rõ ràng, một chất tạo ngọt không chứa calorie sẽ là một gia vị lý tưởng cho chế độ ăn kiêng. Tuy nhiên, kết quả của một số nghiên cứu khác lại cho thấy: việc thay thế đường bằng chất tạo ngọt nhân tạo hoặc chứa calorie thấp có thể không thực sự giúp giảm cân. Cụ thể, một cuộc thử nghiệm trên chuột vào năm 2004 đã chứng minh, các chất tạo ngọt ít calorie lại khiến con vật tiêu thụ nhiều hơn, do sự chênh lệch về lượng calorie so với đường mía. Từ đó, các tác giả kết luận, những người tiêu thụ chất làm ngọt nhân tạo có thể gặp phải các vấn đề về sức khỏe do lượng đường dư thừa quá nhiều, và tạo tiền đề cho bệnh tiểu đường phát triển.

Bên cạnh đó, một số bằng chứng khác cũng cho thấy stevia gây nên những thay đổi trong thói quen ăn uống hoặc làm rối loạn hoạt động trao đổi chất trong ngắn hạn. Chẳng hạn, một nghiên cứu công bố trên Tạp chí Appetite (năm 2010) đã khảo sát ảnh hưởng của một số chất làm ngọt nhân tạo đối với 19 người gầy và 12 người béo phì; kết quả cho thấy hầu hết những người này đã không ăn quá nhiều sau khi tiêu thụ một lượng stevia thay cho đường trong bữa sáng.

Chưa hết, lượng đường trong máu của họ cũng hạ thấp hơn sau khi dùng bữa với stevia; và những ăn thức ăn có chứa stevia cũng dẫn đến hàm lượng insulin thấp hơn hẳn so với sucrose và aspartame. Tuy nhiên, sau một thời gian hấp thụ các chất làm ngọt không chứa calorie như stevia, lượng đường trong máu của những đối tượng thử nghiệm lại tăng vọt hơn hẳn so với ăn đường bình thường. Nguyên nhân là năng lượng thiếu hụt từ việc thay thế đường truyền thống đã được bù đắp lại trong các bữa ăn sau đó – TS Siew Ling Tey tại Cơ quan Nghiên cứu, Khoa học và Công nghệ Singapore (A*STAR) cho biết.

Stevia có an toàn?

Như đã đề cập, tính an toàn của stevia còn phụ thuộc vào dạng mà con người sử dụng. Chẳng hạn, FDA không phê duyệt việc sử dụng lá stevia hoặc “chiết xuất stevia thô” để làm chất phụ gia thực phẩm. Các nghiên cứu về những dạng stevia này đã làm dấy lên lo ngại về kiểm soát lượng đường trong máu, bên cạnh các tác động liên quan đến chức năng sinh sản, tim mạch và thận – FDA cảnh báo.

Tuy nhiên, FDA lại cho phép các công ty sử dụng Rebaudioside A – một hóa chất phân lập từ stevia – để làm phụ gia trong các sản phẩm tạo ngọt. FDA đã phân loại các sản phẩm này, thành Truvia hay GRAS, nhưng cũng chỉ rõ chúng không phải là stevia. “Nhìn chung, Rebaudioside A rất khác so với stevia độ tinh khiết cao. Hiện tại, các sản phẩm stevia được bán trên thị trường thường là toàn bộ lá stevia hoặc stevia chiết xuất – mà Rebaudioside A chỉ là một thành phần trong đó”, FDA cho biết.

Ngoài ra, việc sử dụng lá stevia cũng gây nhiều quan ngại về sức khỏe, như chứng huyết áp thấp hay làm trở ngại quá trình điều trị bệnh huyết áp bằng thuốc. Một vài nghiên cứu khác còn nghi ngờ trong stevia có những chất gây đột biến gene và ung thư. Chưa hết, stevia cũng có thể tương tác với các thuốc chống nấm, viêm, vi khuẩn, ung thư, virus, hay thuốc ức chế thèm ăn, hạ cholesterol, lợi tiểu, tăng cường chức năng sinh sản, … Ulbricht cho biết. Vì vậy, cần tham khảo ý kiến bác sỹ trước khi quyết định sử dụng stevia với số lượng lớn.